ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η νοσταλγία του Γιάννη
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Γλωσσικά σχόλια στο κείμενο
Αναμνήσεις για τον Παπαδιαμάντη
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

26 Οκτωβρίου, 2014

Από χτες βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία το βιβλίο «Η νοσταλγία του Γιάννη», από τις εκδόσεις Ερατώ, σε επιμέλεια δική μου. Το άγνωστο αυτό διήγημα του Παπαδιαμάντη το παρουσίασα αρχικά εδώ στο ιστολόγιο το καλοκαίρι του 2012, λίγο μετά αφότου το ανακάλυψα. Σε εκείνη την πρώτη δημοσίευση διατηρούσα κάποια μικρή επιφύλαξη αν το κείμενο είναι του Παπαδιαμάντη, γι’ αυτό και είχα βάλει ερωτηματικό στον τίτλο του άρθρου. Τώρα, είμαστε βέβαιοι ότι το διήγημα είναι γνήσιο παπαδιαμαντικό, το πολύ με ελάχιστες επεμβάσεις των συντακτών του περιοδικού όπου αναδημοσιεύτηκε.

Είναι τόσο σημαντικό ένα άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη; Ασφαλώς δεν πρόκειται να αλλάξει η γενική γνώμη μας για τον συγγραφέα της Φόνισσας από αυτό το ένα διήγημα που ανασύρθηκε από την αγκαλιά της λήθης. Δεν θέλω να πέσω στην παγίδα που πέφτουν πολλοί ερευνητές να θεωρούν καίριας σημασίας αποκλειστικά και μόνο τον ειδικό τομέα όπου ερευνούν οι ίδιοι, και κοσμοϊστορικά τα ευρήματά τους. Η «Νοσταλγία του Γιάννη» είναι μία από τις 172 ψηφίδες που συνθέτουν το έργο του διηγηματογράφου Παπαδιαμάντη. Ως τώρα γνωρίζαμε 171 διηγήματα, τώρα προστίθεται και ένα ακόμα, το 172ο διαμαντάκι θα έλεγα.

Το χαρακτήρισα αθησαύριστο, θα μπορούσα επίσης να το πω ανεύρετο. Έτσι το χαρακτηρίζει ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, ο οριστικός εκδότης του Παπαδιαμάντη, στον 4ο τόμο της κριτικής του έκδοσης (σελ. 637-8). Εκεί αναφέρει: Δυστυχώς, παρά τις προσπάθειες και τα σχετικά δημοσιεύματα, δεν ανακαλυφθηκε κανένα από τα ‘ανεύρετα’ διηγήματά του, που είναι τα εξής: 1) «Ο μοναχογιός», της σειράς ‘Διηγήματα του θέρους’, δημοσιευμένο στην «Λαϊκή», άλλη έκδοση της «Ακροπόλεως», στις 10 Ιουνίου 1900, 2) «Η νοσταλγία του Γιάννη» στην εφημ. «Αλήθεια», 25 και 26 Απριλίου 1906, 3) «Ανέορτοι», πιθανώς στην «Ακρόπολι», και 4) «Η Δούλα», δημοσιευμένη (έξι ή εφτά συνέχειες) στην εφημ. «Νέα Ζωή», άγνωστη στις βιβλιοθήκες.
Και σε υποσημείωση, ο Ν.Δ.Τ. αναφέρει ότι σύμφωνα με μια μαρτυρία σε περιοδικό του 1938, ο Αντώνης Μουσούρης είχε στο αρχείο του αποκόμματα των διηγημάτων «Η νοσταλγία του Γιάννη» και «Ανέορτοι».

Θα ρωτήσετε, αφού τα διηγήματα είναι ανεύρετα, πώς ξέρουμε ακόμα και την ημερομηνία που δημοσιεύτηκαν; Το ξέρουμε από δημοσιεύσεις ή αγγελίες σε άλλες εφημερίδες, που τα δικά τους σώματα υπάρχουν στις βιβλιοθήκες, ότι δημοσιεύτηκε το τάδε διήγημα του Παπαδιαμάντη «εις την εκλεκτήν συνάδελφον». Όμως, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, παρόλο που για δύο διηγήματα είχαμε πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία, δεν έγινε μπορετό να βρεθούν τα συγκεκριμένα φύλλα των εφημερίδων σε καμιά βιβλιοθήκη, είτε δημόσια είτε ιδιωτική.

Θα απορείτε: το διήγημα, που μπορείτε να το διαβάσετε στο λινκ που δίνω πιο πάνω, δεν πιάνει πάνω από 8-10 σελίδες βιβλίου. Δικαιολογείται έκδοση για τόσο λιγοσέλιδο έργο; Η ένσταση είναι βάσιμη -αλλά από τη άλλη μεριά, Παπαδιαμάντης είναι αυτός, δεν είναι παίξε γέλασε. Επειδή έχουν πάνω του εργαστεί πολλοί και δεινοί φιλόλογοι, δεν είναι και τόσο συνηθισμένο φαινόμενο να βγαίνει στην επιφάνεια άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη. Για την ακρίβεια, από το 1938 που σύνταξε ο Κατσίμπαλης τη βιβλιογραφία του, ένα μόνο άγνωστο διήγημα είχε φανερωθεί, το Γιαλόξυλο, που το ανακάλυψε ο Β. Τωμαδάκης το 2007 και αρχικά είχε δημοσιευτεί στο χριστουγεννιάτικο φύλλο της εφημ. Πατρίς (25.12.1905). Επομένως, η «Νοσταλγία του Γιάννη» είναι το δεύτερο του είδους, κι αν πάρουμε υπόψη μας τη θέση του Παπαδιαμάντη στη γραμματεία μας, το εύρημα δεν είναι αμελητέο.

Όταν είχε δημοσιευτεί το Γιαλόξυλο, ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος έγραψε στα «Παπαδιαμαντικά Τετράδια»: Άμποτε την πρωτοχρονιά του 2011 το κύμα να ξέβραζε και άλλο ποντισμένο διήγημα. Η ευχή του εκπληρώθηκε, αλλά με κάποια καθυστέρηση. Όταν βρήκα το διήγημα του το έστειλα για να το εξετάσει και αφού… εξέδωσε πιστοποιητικό γνησιότητος είπαμε να συμπεριληφθεί στα Παπαδιαμαντικά Τετράδια, το αφιερωμένο στον Παπαδιαμάντη περιοδικό που έβγαζε ο Ν.Δ.Τ. Όμως, για οικονομικούς λόγους δεν έγινε μπορετή η έκδοση του τεύχους, κι έτσι «Η νοσταλγία του Γιάννη» έμενε ανέκδοτη. Κι επειδή είμαι της παλαιάς σχολής, όπου έκδοση σημαίνει πρώτιστα βιβλίο, κι επειδή καλά και άγια και πολύτιμα είναι τα λογοτεχνικά περιοδικά αλλά, κακά τα ψέματα, κυκλοφορούν σε στενό κύκλο, αφού το συζήτησα με τον Μανώλη Μανουσάκη, των εκδόσεων Ερατώ, αποφασίσαμε να βγάλουμε το διήγημα σε βιβλιαράκι.

Πρόσθεσα εισαγωγή, όπου αφηγούμαι τα περιστατικά της εύρεσης του διηγήματος, γλωσσικά σχόλια στο επίμετρο, εργοβιογραφικό χρονολόγιο του Παπαδιαμάντη, και κάποιες όχι πολύ γνωστές μαρτυρίες ανθρώπων που τον έζησαν, κι έτσι βγήκε ένα καλό τομίδιο, που νομίζω ότι είναι και ωραίο δωράκι για τα Χριστούγεννα.

Δεν είπα όμως πώς βρήκα το διήγημα του Παπαδιαμάντη. Έχω βέβαια ένα καλούτσικο αρχείο με περιοδικά και εφημερίδες, αλλά όχι την Αλήθεια του 1906. Δεν βρήκα την πρώτη δημοσίευση, αλλά μια μεταγενέστερη πηγή, το περιοδικό Οικογένεια, που αναδημοσίευσε το διήγημα στο πασχαλινό τεύχος του 1928. Η Οικογένεια ήταν λαϊκό περιοδικό που έβγαινε από το 1926 έως το 1934. Την έβγαζε ο Κ. Θεοδωρόπουλος, που επίσης εξέδιδε το γνωστότερο Μπουκέτο. Γύρω στο 1935 τα δυο περιοδικά συγχωνεύθηκαν, σε ενιαίο έντυπο με τον τίτλο Μπουκέτο, αλλά είχε περάσει πια η χρυσή εποχή τους, που κράτησε περίπου ως το 1933, όταν περισσότερο με το Μπουκέτο και κάπως λιγότερο με την Οικογένεια συνεργάζονταν τα πρώτα συγγραφικά ονόματα της εποχής. Η Οικογένεια ήταν κάπως λαϊκότερη και αισθηματικότερη από το Μπουκέτο, αλλά είχε κι αυτή κατά περιόδους αξιόλογη ύλη (ενώ σε άλλες εποχές δημοσίευε απλώς μεταφρασμένη γαλλική λογοτεχνία χαμηλών αξιώσεων). Με το Μπουκέτο και την Οικογένεια έχουν συνεργαστεί πυκνά δυο αγαπημένοι μου λογοτέχνες, ο Ν. Λαπαθιώτης και ο Γ. Κοτζιούλας, ο οποίος μάλιστα επί σειρά ετών δούλευε κιόλας διορθωτής και μεταφραστής στα δυο περιοδικά.

Η δημοσίευση της Νοσταλγίας στην Οικογένεια δεν με παραξενεύει. Στο Μπουκέτο, το αδελφό περιοδικό, είχαν δημοσιευτεί στη δεκαετία του 1930 αρκετά τότε ανέκδοτα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ενώ σε προηγούμενο τεύχος της Οικογένειας είχε δημοσιευτεί το (γνωστό) διήγημα του Παπαδιαμάντη «Οι δυο δράκοι», που τότε ήταν ανέκδοτο. Από την αντιπαραβολή με την πρώτη δημοσίευσή του βλέπουμε ότι η μεταφορά είναι πιστή έξω από ένα-δυο λαθάκια.  Όλα αυτά τα λέω για να τεκμηριώσω την υπόθεση ότι οι εκδότες του περιοδικού είχαν πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές του παπαδιαμαντικού έργου· άλλωστε, αγόραζαν «παλιά χαρτιά» και το διαφήμιζαν στα περιοδικά τους.

Την Οικογένεια (που, να σημειώσω, σε καμιά βιβλιοθήκη δεν έχω βρει πλήρες σώμα της) την είχα φυλλομετρήσει στη βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ παλιότερα, όταν έκανα αποδελτίωση δημοσιευμάτων του Λαπαθιώτη. Το αστείο είναι ότι είδα και πρόσεξα το διήγημα «Η νοσταλγία του Γιάννη» του Παπαδιαμάντη, επειδή όμως υπάρχει άλλο διήγημα με παρεμφερή τίτλο («Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη») νόμισα πως πρόκειται γι’ αυτό, κι επειδή βιαζόμουν, σημείωσα απλώς σ’ ένα τεφτέρι που είχα «Ππδ-Ν. Γιάννη», αλλά δεν το ερεύνησα πιο πέρα. Κανα χρόνο αργότερα, γνώρισα τον μεταπτυχιακό φοιτητή Γιώργο Μιχαηλίδη, που κάνει ένα θηριώδες διδακτορικό στο Μόναχο, και που είχε μπόλικο αρχειακό υλικό φωτογραφημένο από όλες τις βιβλιοθήκες της επικράτειας. Ανταλλάξαμε το υλικό μας (αναστέναξαν οι σκληροί! -δίσκοι, να εξηγούμαστε) κι όταν άρχισα να εξετάζω με την ησυχία μου τα καλούδια που είχα αποκτήσει, τότε μόνο πρόσεξα ότι το διήγημα που είχα προσπεράσει πρωτύτερα ήταν άγνωστο!

Το αστείο είναι ότι μερικούς μήνες αργότερα (όταν πια είχα παρουσιάσει εδώ τη Νοσταλγία), καθώς αποδελτίωνα τα κατοχικά τεύχη του Μπουκέτου (που ούτε αυτά υπάρχουν σε πλήρες σώμα πουθενά, αν και τα τεύχη που λείπουν δεν είναι πολλά), βρήκα άλλη μία αναδημοσίευση της Νοσταλγίας, στο πασχαλινό τεύχος του 1942 (το διήγημα, αν δεν το είπα, είναι πασχαλινό). Δηλαδή, τόσα χρόνια υπήρχαν δύο αναδημοσιεύσεις του παπαδιαμαντικού διηγήματος, σε δύο έντυπα μεγάλης κυκλοφορίας, και δεν τις είχε πάρει είδηση κανείς -ίσως επειδή οι νεότεροι μελετητές είχαν μάθει να περιφρονούν τα λαϊκά περιοδικά σαν το Μπουκέτο και την Οικογένεια -λιγότερο το Μπουκέτο, αλλά τα κατοχικά του τεύχη είναι δυσεύρετα.

Αλλά πολλά είπα. Η «Νοσταλγία του Γιάννη» βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία, η ψηφίδα που έλειπε προστέθηκε στη μορφή του κυρ Αλέξανδρου. Να ελπίζουμε να βρεθεί κι άλλο άγνωστο παπαδιαμαντικό διήγημα στο μέλλον; Δεν είναι βέβαιο αλλά δεν αποκλείεται. Ένα μόνο αρκεί να σκεφτούμε: Η εφημερίδα «Αλήθεια», που ο Παπαδιαμάντης αναφέρεται (από δημοσιεύσεις άλλων εφημερίδων) ως ταχτικός της συνεργάτης, βγήκε τον Απρίλιο του 1906 -και μέχρι να μετατραπεί σε εβδομαδιαίο έντυπο, στο τέλος του χρόνου, έβγαινε ως καθημερινή εφημερίδα επί οχτώ μήνες. Οπότε, αν βρεθούν τα φύλλα της, μπορεί να κρύβουν όχι ένα, αλλά πολλά ακόμα άγνωστα παπαδιαμαντικά διηγήματα. Ψηλώνει ο νους όταν το σκέφτεσαι…