Το βιβλίο αυτό αποπειράται να συνθέσει τις πολλαπλές και εν πολλοίς αντιφατικές συνιστώσες του τρέχοντος ιστορικού γίγνεσθαι. Είναι προϊόν της συγκυρίας, δίχως όμως να επικεντρώνεται στη συγκυρία. Είναι ένα κείμενο για την πολιτική, δεν είναι όμως ένα ευθέως πολιτικό κείμενο. Εμπνέεται από συγκεκριμένες καταστάσεις, παραμένει όμως αφηρημένο και εκ πρώτης όψεως αποστασιοποιημένο. Επιχειρώντας να εκφράσει μιαν έτσι κι αλλιώς δυσεντόπιστη πραγματικότητα που μοιάζει να έχει ξεφύγει από κάθε έλλογο κοινωνικό, πολιτικό ή αξιακό έλεγχο, αρκείται στο να αναζητήσει τις μεγάλες γραμμές και συναρτήσεις που φαίνεται να επηρεάζουν την πορεία του κόσμου που μας περιβάλλει. Είναι ένα κείμενο που πραγματεύεται το αδιέξοδο.

Η ύψιστη ίσως ειρωνεία του νεωτερικού πολιτισμού και ακόμα περισσότερο του Διαφωτισμού συνίσταται στο ότι επέτρεψε την έντεχνη απόκρυψη των πραγματικών εξουσιών πίσω από αδιαπέραστα πέπλα αδιαφάνειας. Στα πλαίσια αυτά ακριβώς δομήθηκε ένα υπό συνεχή εξέλιξη εξουσιαστικό σύστημα που, για πρώτη φορά στην Ιστορία, δεν «χρειάζεται» πια ούτε να παράγει χρησμούς ούτε να ομιλεί ούτε να αξιολογεί ούτε να εξηγεί ούτε καν να εκλογικεύει. Από τη στιγμή που μπορεί να αναγνωρίζεται ως η μόνη δυνατή ή ίσως και η μόνη νοητή πηγή ορατών, κατά τεκμήριον αξιόπιστων και πρακτικά υλοποιήσιμων «κανόνων», το «σύστημα» αυτό δεν φαίνεται ούτε να απειλείται από τους τυχόν αντιφρονούντες ούτε να πτοείται από τις οποιεσδήποτε εσωτερικές αντιφάσεις του.

Σε αυτό ακριβώς αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου. Ο απρόσωπος και αόρατος Λεβιάθαν βρίσκεται παντού και πουθενά. Είναι απλώς ένα πανίσχυρο «σύστημα» που λειτουργεί σαν αυτόματο καλοκουρδισμένο «μηχάνημα» που θυμίζει εκείνο που περιγράφεται από τον Κάφκα στο διήγημα Στη σωφρονιστική αποικία. Σε έναν κόσμο όπου κανείς πια δεν γνωρίζει και δεν εντέλλεται να γνωρίζει ούτε το «δέον» ούτε τα καθήκοντά του ούτε τα λάθη, τις παραλείψεις, τις αβλεψίες ή τα εγκλήματά του, το «μηχάνημα» –που ακούει στο όνομα «Σβάρνα»– δεν χρειάζεται να έχει δικές του επιθυμίες, επιδιώξεις ή υστεροβουλίες. Υπάρχει με μόνο στόχο να είναι σε θέση να εγχαράσσει στα σώματα των (αθώων ή ένοχων) «υπόδικων» την εντολή «τίμα τους ανωτέρους σου», που δεν είναι άλλοι από τους αόρατους, ανώνυμους, ίσως όμως και ανύπαρκτους χειριστές της ίδιας της εφιαλτικής μηχανής. Παρόλο που τα σώματα εξακολουθούν να ανήκουν σε ανθρώπους με σάρκα και οστά, όλοι είναι ριγμένοι στο έλεος μιας μετα-ανθρώπινης εξουσίας που ούτε αξίες επικαλείται, ούτε πηγή έχει, ούτε νομιμοποίηση χρειάζεται. Μιας αδέκαστα τυφλής εξουσίας που αρκείται απλώς στο να ασκείται, δηλαδή στο να «υπάρχει».

Κ. Τσ.

* * *

Η κατάρρευση δεν είναι μιας στιγμής πράξη,

Μια θεμελιώδης παύση.

Οι διαδικασίες της ερήμωσης

Είναι οργανωμένη παρακμή.

Emily Dickinson, μτφρ. Γιώργος Χουλιάρας

Κι όμως, νιώθουμε υποχρεωμένοι να προχωρούμε. Το γεγονός ότι η Γη κινείται από μόνη της δεν μας εμποδίζει να ψάχνουμε τον εαυτό μας, κινούμενοι σε μια σφαιρική επιφάνεια όπου δεν υπάρχουν ευθείες κι όπου μπορούμε κάθε στιγμή να ξαναβρεθούμε στην αφετηρία ή και στο τελικό ναυάγιο. Και αν συχνά επαναλαμβάνουμε τις ίδιες λαθεμένες κινήσεις, αυτό δεν συμβαίνει επειδή κάποιος άλλος έχει ακινητοποιήσει το ένα μας πόδι καρφώνοντάς το στη γη, ούτε επειδή σαν τον παράφρονα πλοίαρχο Χαττεράς του Ιουλίου Βερν δεν μπορούμε να κινούμαστε παρά μόνο προς την κατεύθυνση ενός Βόρειου Πόλου του οποίου αγνοούμε την ακριβή τοποθεσία. Ο Νίτσε φαντάστηκε τον Χριστόφορο Κολόμβο να ξεκινά το ταξίδι του προς τον νέο κόσμο απευθύνοντας ένα κάλεσμα προς όλους όσοι μπορούσαν να τον ακούσουν: «Αυτό που χρειάζονται οι άνθρωποι… είναι μια καινούργια δικαιοσύνη… Η ηθική γη είναι κι αυτή στρογγυλή. Έχει κι αυτή τους αντίποδές της! Και οι αντίποδες έχουν δικαίωμα να υπάρχουν! Υπάρχει ακόμη ένας κόσμος που πρέπει να ανακαλυφθεί – και μάλιστα παραπάνω από ένας! Εμπρός, φιλόσοφοι, στα πλοία». Μπορεί ελπίδα να μην υπάρχει για μας, αλλά η ελπίδα είναι πάντα άπειρη, ακόμη κι αν «δεν μπορεί πια να μας δίνεται παρά μόνο για χάρη των απελπισμένων».

Κ. Τσ.

* * *

Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1937. Είναι ομότιμος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, docteur es Lettres et Sciences Humaines στο Πανεπιστήμιο Παρισίων και επίτιμος διδάκτωρ στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Πελοποννήσου.

Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Παρισίων (Paris 8) και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1981-1985), επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (1981-1989), επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Columbia της Νέας Υόρκης, Princeton, New York University (NYU), της Πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY), Iztapalapa της Πόλεως του Μεξικού, Παρισίων (Paris 1), καθώς και στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει επίσης διατελέσει μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας, αρχηγός της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη Κορυφής του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη (1994-1996), μόνιμο μέλος του «Carrefour pour la science et la culture» που οργανώθηκε από την Ε.Ε. υπό την προεδρία του Jacques Delors, πρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Κοινωνιολόγων, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης και βουλευτής επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015. Είναι πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.

* * *

εικαστικό εξωφύλλου: Ιβάν Κλιουν, Διαγώνιοι στον Χώρο, 1922-23, υδατόχρωμα και κιμωλία σε χαρτί επικολλημένο σε χαρτόνι, 26,7 x 24,5 εκ.,

MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη