ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΌ του Αντώνη Μανιτάκη....................................................................................... VII
ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ του Αντώνη Μανιτάκη....................................................................................... XI
Συντελεστές του τόμου................................................................................................................ XXIX
ΔΊΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ
Η κρίση του κανόνα δικαίου ως κρίση δημοκρατικής νομιμοποίησης της Ηγεσίας........................................................................................................................ 3
Προκόπιος Παυλόπουλος, Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Επίτιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Η ειρηνική συμβίωση ως στόχος του Κράτους δικαίου (vivre ensemble)............... 15
Πέτρος Ι. Παραράς, Επίτιμος Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ
Δικαιοσύνη και ανάπτυξη: Αντίθεση ή εναρμόνιση;.................................................. 25
Αθανάσιος Ράντος, Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας Στις παρυφές της εξουσίας. Η διαχρονική σχέση της Νομικής Σχολής Αθηνών με
την πολιτική................................................................................................................. 35
Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
ΟΙΚΟΝΟΜΊΑ ΚΑΙ ΣΎΝΤΑΓΜΑ
Δίκαιο και οικονομία, αυθύπαρκτες κοινωνικές συνιστώσες ή συγκοινωνούντα δοχεία........................................................................................................................... 53
Παναγιώτης Πικραμμένος, Επίτιμος Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, πρώην Πρωθυπουργός
Η οικονομική κρίση ως δικανική πρόκληση. Η καμπύλη του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των «μνημονιακών» μέτρων........................................... 67
Ευάγγελος Βενιζέλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ, πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης
Ο ελληνικός συνταγματικός λόγος μεταξύ θεμελιωδών δικαιωμάτων και οργανωτικών διατάξεων. Η οικονομική κρίση ως αφορμή για την αποκατάσταση
μιας χαμένης ισορροπίας........................................................................................... 133
Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΉ ΘΕΩΡΊΑ ΚΑΙ ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΆΤΟΥΣ
Το ζήτημα της ερμηνείας του Συντάγματος: Η συμβολή του Καθηγητή Αντώνη Μανιτάκη..................................................................................................................... 147
Φίλιππος Κ. Σπυρόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Η πρόκληση της διαβουλευτικής δημοκρατίας.......................................................... 159
Γεώργιος Γεραπετρίτης, Υπουργός Επικρατείας, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Το Σύνταγμα πίσω από το Σύνταγμα. Ιστορία και κριτική της έννοιας του πραγματικού Συντάγματος................................................................................................. 175
Χαράλαμπος Ανθόπουλος, Καθηγητής στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του ΕΑΠ
Σύγχρονες προσλήψεις της δημοκρατίας: Η δημοκρατική αρχή στο έργο του Α. Μανιτάκη..................................................................................................................... 211
Ιφιγένεια Καμτσίδου, Αν. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Συντακτική εξουσία και λαϊκή κυριαρχία: Οι λειτουργίες και οι αδυναμίες μίας κλασικής αναγωγής.................................................................................................... 227
Κώστας Ν. Στρατηλάτης, Αν. Καθηγητής Τμήματος Νομικής, Πανεπιστήμιο
Λευκωσίας
Οι συνταγματικές απορίες του λαϊκισμού.................................................................... 277
Γιώργος Καραβοκύρης, Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
ΔΙΚΑΙΏΜΑΤΑ
Η αυθαίρετη δόμηση: Μια περιπέτεια για τον νομοθέτη, τον δικαστή και την
κοινωνία....................................................................................................................... 309
Κατερίνα Σακελλαροπούλου, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Κράτος δικαίου, «διασυνταγματικό» Σύνταγμα και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων μεταξύ νομοθέτη και δικαστών......................................................... 325
Antonio Ruggeri, Τακτικός Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μεσσήνας
Ο πλουραλισμός στην ενημέρωση και το δημόσιο αγαθό των τηλεοπτικών συχνοτήτων στην διαδικασία αδειοδότησης των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών.... 343
Παναγιώτης Μαντζούφας, Αν. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Το υποκείμενο των δικαιωμάτων, υποκείμενο καθηκόντων;..................................... 359
Νέδα Αθ. Κανελλοπούλου-Μαλούχου, Αν. Καθηγήτρια Τμήματος Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών, Πάντειον Πανεπιστήμιο

Η ελευθερία του λόγου ως πολιτικό και ως ατομικό δικαίωμα: Η ιδιώτευση της
πολιτικής εξουσίας και το πάγωμα της κριτικής στην Ελλάδα............................ 381
Γιάννης Α. Τασόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημό-
σιας Διοίκησης ΕΚΠΑ
Μέσα και σκοποί στο δίκαιο των συνταγματικών δικαιωμάτων: Η προσβολή της
ανθρώπινης ζωής........................................................................................................ 407
Νίκος Παπασπύρου, Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
ΔΙΚΑΣΤΉΡΙΑ ΚΑΙ ΈΛΕΓΧΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΌΤΗΤΑΣ
Κριτική δικαστικών αποφάσεων από όργανα της εκτελεστικής εξουσίας.............. 435
Χρίστος Γ. Γεραρής, Επίτιμος Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Η λήψη υπόψη εμπειρικών δεδομένων κατά τον έλεγχο της συνταγματικότητας διατάξεων με τις οποίες επιβάλλεται περικοπή αποδοχών (το ζήτημα της «αιτιολογίας» του νόμου)............................................................................................... 447
Ιωάννης Σαρμάς, Πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου
Οι εξαιρετικές συνθήκες και η συνταγματικότητα του άρθρου 2Α του ν. 4339/2015 στην απόφαση Ολ ΣτΕ 95/2017................................................................................ 473
Χρήστος Παπαστυλιανός, Αν. Καθηγητής Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας
Μιὰ δημοκρατικὴ θεμελίωση τοῦ δικαστικοῦ ἐλέγχου τῆς συνταγματικότητας τῶν νόμων.................................................................................................................... 495
Κυριάκος Π. Παπανικολάου, Λέκτωρ Νομικῆς Σχολῆς ΔΠΘ
ΕΘΝΙΚΌ ΣΎΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΕΝΩΣΙΑΚΌ ΔΊΚΑΙΟ
Έλεγχος συνταγματικότητας και/ή αντίθεσης προς το ευρωπαϊκό ενωσιακό δίκαιο. Ποια είναι η σχέση μεταξύ τους και τι μπορεί ή οφείλει να επιλέξει ο δικαστής και με ποια σειρά;....................................................................................... 515
Βασίλειος Σκουρής, πρώην Προέδρος του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Ο Αντώνης Μανιτάκης, η δικαστική περιπέτεια του Βασικού Μετόχου και οι σχέσεις εθνικού και ευρωπαϊκού Δικαίου...................................................................... 529
Χρήστος Ν. Ράμμος, Πρόεδρος ΑΔΑΕ, Επίτιμος Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας

ΘΡΗΣΚΕΊΑ ΚΑΙ ΣΎΝΤΑΓΜΑ
Προστασία θρησκευτικών μνημείων ως στοιχείων του πολιτιστικού περιβάλλοντος............................................................................................................................... 555
Κωνσταντίνος Μενουδάκος, Πρόεδρος της ΑΠΔΠΧ, Επίτιμος Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Η ιδεολογία ως νομολογία στο παράδειγμα της απόφασης ΣτΕ 660/2018............ 565
Γιάννης Ζ. Δρόσος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Το θνησιγενές της συνταγματικής αναθεώρησης των σχέσεων κράτους - εκκλησίας στην Ελλάδα....................................................................................................... 581
Πηνελόπη Φουντεδάκη, Καθηγήτρια Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειον Πανεπιστήμιο
Οι σχέσεις Εκκλησίας - Πολιτείας 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821...... 617
Λίνα Παπαδοπούλου, Αν. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Έδρα Jean Monnet «Ευρωπαϊκό Συνταγματικό Δίκαιο και Πολιτισμός»
ΠΑΡΆΡΤΗΜΑ
Απονομή βραβείου εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας εις μνήμην Β. Ξανθοπούλου και Σ. Πνευματικού (2007) ......................................................... 667
Αντώνης Μανιτάκης: Συνοπτική παρουσίαση............................................................. 687
Γρηγόρης Μ. Σηφάκης, Ομότιμος Καθηγητής της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης