Oι δημόσιοι χώροι – από τους δρόμους και τις πλατείες ως τα εμπορικά κέντρα, τα γήπεδα και τις παραλίες – συνιστούν το αναγκαίο φυσικό υπόβαθρο για την άσκηση πολλών ατομικών δικαιωμάτων, συλλογικής ιδίως δράσης, τα οποία συνδέονται παραδοσιακά με τη δημοκρατική αρχή. Συγχρόνως, οι δημόσιοι χώροι αποτελούν πεδίο συνάντησης και συναναστροφής με καταλυτική σημασία για τη σύνθεση των τριών ιδιοτήτων του προσώπου, ως ατόμου, κοινωνού και πολίτη. Το βιβλίο μελετά τη νομική έννοια, το περιεχόμενο και τη σημασία του δημόσιου χώρου για την άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων.
Η υπόθεση εργασίας, που προσδιορίζει και τη μεθοδολογία της έρευνας, αφορά τη διάκριση δύο όψεων στη συνταγματική ανάλυση και θεμελίωση του δημόσιου χώρου, σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο: α) την υποκειμενική, η οποία εξετάζει την έννοια του δημόσιου χώρου, όπως αναδύεται μέσα από το πλαίσιο προστασίας των προσωπικών δεδομένων, εστιάζοντας στην προσωποκεντρική αντίληψη των δικαιωμάτων, και β) την αντικειμενική, η οποία συνδέεται με τον κοινόχρηστο χαρακτήρα του δημόσιου χώρου ως αναπόσπαστου όρου άσκησης θεμελιωδών συνταγματικών ελευθεριών.
Η μελέτη υποστηρίζει την αναγνώριση ενός δικαιώματος στον δημόσιο χώρο, με βάση τη ρεπουμπλικανική παράδοση, αλλά με φιλελεύθερα χαρακτηριστικά, το οποίο υπερβαίνει τη διαδικαστική όψη των θεσμικών εγγυήσεων της ελευθερίας. Για τον σκοπό αυτό, προβάλλεται η αναγκαιότητα της ρητής συνταγματικής κατοχύρωσης του δικαιώματος στον δημόσιο χώρο και εξετάζεται η νομική φύση και η θεμελίωσή του. Τέλος, περιλαμβάνεται η επεξεργασία των πρόσφορων ερμηνευτικών εργαλείων για την αποτελεσματική λειτουργία του συνταγματικού δικαιώματος στον δημόσιο χώρο.
Ευχαριστίες.............................................................................................. VII
Κυριότερες συντομογραφίες...................................................................... XVII
Εισαγωγή Μεταξύ της υποκειμενικής και της αντικειμενικής διάστασης της συνταγματικής θεμελίωσης και προστασίας του δημόσιου χώρου................................................................ 1
Α΄ μέρος
Αναζητώντας τον δημόσιο χώρο στην υποκειμενική διάσταση της συνταγματικής προστασίας των προσωπικών δεδομένων
1ο Κεφάλαιο: Οι όροι του προβλήματος κατά την κρατούσα αντίληψη...... 17
1. Εισαγωγή............................................................................................. 17
2. Tα ζητήματα περιορισμού (ή και αναίρεσης) της χρήσης και της έννοιας του δημόσιου χώρου από την ευρεία λήψη εικόνας και ήχου .................................................................................. 29
3. Ισχύον νομοθετικό πλαίσιο: Η παραδοσιακή προστασία των προσωπικών δεδομένων 34
3.1. Το σύστημα προστασίας του ν. 2472/1997 συνιστά επαρκή βάση προστασίας του υποκειμένου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στον δημόσιο χώρο; .................................. 34
3.1.1. Ειδικότερα η προστασία του ατόμου έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ........................................................................................................................ 38
3.1.2. Χαρακτηριστικά των δεδομένων και προϋποθέσεις σύννομης επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στους δημόσιους χώρους ............................................................................... 42
α. Η αρχή της αναλογικότητας στη λήψη εικόνας και ήχου στους δημόσιους χώρους 44
β. Η αρχή της ακρίβειας των δεδομένων εικόνας και ήχου........................... 51
γ. Η αρχή της χρονικώς περιορισμένης διατήρησης των δεδομένων εικόνας και ήχου 52
3.1.3. Προϋποθέσεις της νόμιμης επεξεργασίας δεδομένων................................. 53
3.1.4. Τα επιμέρους δικαιώματα του προσώπου ................................................... 57
3.1.5. Ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων......................................................... 59
3.1.6. Υποχρεώσεις Υπευθύνου Επεξεργασίας- Έλεγχος και κυρώσεις............. 59
3.1.7. Το χρονικό της οδύσσειας του ν. 2472/1997 σε σχέση με την λήψη εικόνας και ήχου στους δημόσιους χώρους ........................................................................................................................ 60
3.1.7.1. H νομοθετική ρύθμιση του ν. 3625/2007 και τα ζητήματα εναρμόνισης με το Σύνταγμα 69
Α. Η αντίθεση του άρθρου «ογδόου» του ν. 3625/2007 προς το άρθρο 9Α του Συντάγματος 70
Β. Η αντίθεση του άρθρου «ογδόου» του ν. 3625/2007 προς το άρθρο 11 του Συντάγματος 73
3.1.7.2. Η διάταξη του άρθρου 12 του ν. 3783/2009...................................... 79
4. Οι ρυθμίσεις του άρθρου 14 του ν. 3917/2011, που προβλέπουν την εγκατάσταση συστημάτων βιντεοεπιτήρησης, ως κανόνες κάμψης της προστασίας προσωπικών δεδομένων..................... 84
Αντί συμπεράσματος: βιντεοεπιτήρηση∙ η ασφάλεια στην υπηρεσία της ελευθερίας; 98
2ο κεφάλαιο: Η «χωροταξική» εφαρμογή των αρχών της Οδηγίας 95/46/EK όπως ενσωματωθήκαν στον N. 2472/1997 καθώς και των πρόσφατων διατάξεων του N. 3917/2011 μέσα από τη νομολογία της Α.Π.Δ.Π.Χ. .......................................................................................................... 101
1. Εισαγωγή............................................................................................. 101
2. Λήψη εικόνας και ήχου σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους........................... 104
3. Εγκατάσταση και λειτουργία κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης σε χώρους εργασίας. 110
4. Η εικονοληψία σε κοινόχρηστους χώρους ξενοδοχείων............................. 113
5. Εγκατάσταση κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης σε μέσα μαζικής μεταφοράς επιβατών 115
6. Κάμερες σε σχολεία, οικοτροφεία, ιδιωτικά εκπαιδευτήρια και λοιπούς χώρους όπου δραστηριοποιούνται ανήλικοι ........................................................................................................... 117
7. Κάμερες σε αμφιθέατρα πανεπιστημίων ................................................. 120
8. Λειτουργία συστημάτων βιντεοεπιτήρησης σε χώρους διασκέδασης και εστίασης, εμπορικά κέντρα και καταστήματα και απευθείας μετάδοσης εικόνας στο διαδίκτυο.................. 121
9. Εγκατάσταση συστήματος βιντεοεπιτήρησης σε συγκροτήματα κατοικιών ή γραφείων 123
10. Η εγκατάσταση συστημάτων βιντεοεπιτήρησης σε Τράπεζες και λοιπά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ...................................................................................................... 126
11. Λειτουργία συστήματος βιντεοεπιτήρησης σε νοσοκομεία, κλινικές, ιατρεία, φυσικοθεραπευτήρια, διαγνωστικά κέντρα ................................................................................................. 126
12. Βιντεοεπιτήρηση σε ετερόκλητους χώρους (μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, γήπεδα και αθλητικές εγκαταστάσεις, δημόσιους χώρους στάθμευσης, πρατήρια υγρών καυσίμων, χώρους λατρείας και χώρους ταφής) ...................................................................................................... 127
3ο κεφάλαιο: H παραδοσιακή αμυντική προστασία του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων μέσα στον δημόσιο χώρο στα πλαίσια του αστικού και του ποινικού δικαίου.................. 131
1. Εισαγωγή............................................................................................. 131
2. Η λήψη εικόνας και ήχου στους δημόσιους χώρους στο πλαίσιο του αστικού δικαίου: η προστασία του προσώπου βάσει της γενικής ρήτρας του άρθρ. 57 του ΑΚ ....................................... 131
2.1. Η κατ’ εξαίρεση λήψη εικόνας κατόπιν συναίνεσης............................................. 134
2.2. Η λήψη φωτογραφίας προσώπου σε δημόσιους χώρους...................................... 135
2.3. Εικόνα και τύπος......................................................................................................... 137
2.4. Η απεικόνιση δημόσιων προσώπων ....................................................................... 140
3. Λήψη εικόνας και ήχου στο πλαίσιο του ποινικού δικαίου: προστασία του προσώπου ή αναίρεση των λειτουργιών του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου; ..................................................... 144
3.1. Απαγόρευση λήψης και μετάδοσης εικόνας προσώπων που προσάγονται ενώπιον των δικαστικών αρχών ................................................................................................................................. 144
3.2. Απαγόρευση λήψης και μετάδοσης εικόνας προσώπων κατά τη διάρκεια δίκης ενώπιον ποινικού, πολιτικού ή διοικητικού δικαστηρίου........................................................................................... 146
3.3. Δημοσιοποίηση ευαίσθητων δεδομένων σχετικών με ποινικές διώξεις ή καταδίκες 148
3.4. Προστασία της ιδιωτικής ζωής του ανήλικου θύματος......................................... 151
3.5. Σχέση του άρθρου 370Α ΠΚ με το άρθρο 19 του Συντάγματος: Η προστασία του ιδιωτικού απορρήτου είναι απόλυτη ή αίρεται το άδικο της παραβίασής του λόγω άμυνας ή κατάστασης ανάγκης;... 152
4ο κεφάλαιο: Η ανεπάρκεια ανάλυσης του προβλήματος της λήψης εικόνας και ήχου στο πλαίσιο της προστασίας προσωπικών δεδομένων και η ανάγκη ευρύτερης θεώρησης σε συνταγματικό και ευρωπαϊκό επίπεδο .......................................................................................................... 161
1. Εισαγωγή............................................................................................. 161
2. Είναι η προστασία προσωπικών δεδομένων και η ασφάλεια στον δημόσιο χώρο, δύο αντιτιθέμενες έννοιες; ...................................................................................................... 166
3. Συνταγματικό Επίπεδο:.......................................................................... 171
3.1. Το συνταγματικό εύρος και τα όρια προστασίας του προσώπου από την καταγραφή δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στους δημόσιους χώρους............................................................................................ 171
3.1.1. Η κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 Σ) σε συνδυασμό με το γενικό δικαίωμα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 Σ) ως εγγύηση για την προστασία του ατόμου από τους κινδύνους που συνεπάγονται οι σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες ...................................................... 171
3.1.2. Το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής καλύπτει όλες τις πλευρές της ιδιωτικής σφαίρας του ατόμου (άρθρο 9 Σ); ..................................................................................................................... 175
3.1.3. Το δικαίωμα στην πληροφοριακή αυτοδιάθεση (άρθρο 9Α Σ)................. 177
3.1.4. Η ειδική συνταγματική διάταξη για την διασφάλιση της συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας (άρθρο 5Α Σ) ....................................................................................................................... 178
3.1.5. Η προστασία του απορρήτου της επικοινωνίας (άρθρο 19 Σ)................. 181
3.1.6. Η ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων στο δημόσιο χώρο ως έκφανση της ιδιωτικότητας του ατόμου που λαμβάνει χώρα δημόσια (άρθρο 13 παρ. 1 Σ) ...................... 183
4. Ευρωπαϊκό Επίπεδο: ............................................................................. 186
4.1. H ευρωπαϊκή βάση προστασίας των προσωπικών δεδομένων στους δημόσιους χώρους 186
4.1.1. Η Οδηγία 95/46/ΕΚ......................................................................................... 187
4.1.2. Η Σύμβαση 108/1981 του Συμβουλίου της Ευρώπης................................ 189
4.1.3. Οι Συστάσεις της Επιτροπής Υπουργών....................................................... 190
4.1.4. Ο Κανονισμός 45/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.......................... 192
4.1.5. Τα άρθρα 7 και 8 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 193
4.2. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και η καταγραφή προσωπικών δεδομένων στους δημόσιους χώρους ......................................................................................................................... 197
4.2.1. Η προσέγγιση της προστασίας της ιδιωτικής ζωής στον δημόσιο χώρο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και τα επιχειρήματα που απορρέουν από την υποκειμενική διάσταση της προβληματικής 201
A. Xωρική διεύρυνση της ιδιωτικότητας.......................................................... 201
Β. Το ζήτημα της λήψης εικόνας και ήχου από κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης σε δημόσιους χώρους ....................................................................................................................... 202
Γ. Η φωτογράφιση πολιτών σε δημόσιους χώρους......................................... 204
4.2.2. Τάση διεύρυνσης της έννοιας του ιδιωτικού βίου και στους δημόσιους χώρους μέσα από την πρόσφατη νομολογία του Δικαστηρίου: έμμεση σύνδεση της υποκειμενικής με την αντικειμενική διάσταση της προβληματικής για τον δημόσιο χώρο σε συνδυασμό με την ερμηνεία της έννοιας της δημοκρατικής κοινωνίας στην ΕΣΔΑ ..................................................................................................................... 209
Α. Η επέμβαση στην άσκηση των δικαιωμάτων θα πρέπει να προβλέπεται από νόμο 209
Β. Η επέμβαση θα πρέπει να είναι αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία 210
Γ. Η επέμβαση θα πρέπει να δικαιολογείται για τους αποκλειστικά αναφερόμενους λόγους στο άρθρο 8 παρ. 2 ....................................................................................................................... 212
Δ. Εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας................................................... 212
5. Γενικό συμπέρασμα Α΄ Μέρους: Η αναγκαιότητα ευρύτερης θεώρησης του ζητήματος και η αντικειμενική διάσταση της προβληματικής............................................................................................................ 213
Β΄ μέρος
Η συναγωγή των συνταγματικών θεμελίων του δημόσιου χώρου μέσα από την αντικειμενική διάσταση της συνταγματικής προστασίας του δημόσιου χώρου
Εισαγωγή: Ο δημόσιος χώρος ως πυρήνας της δημοκρατίας. Θεωρητική κατασκευή στο πεδίο της πολιτικής επιστήμης ή έννοια νομική;....................................................................... 219
5ο κεφάλαιο: Έννοια του δημόσιου χώρου. Κανονιστική ή πραγματολογική οριοθέτηση; 227
1. Εισαγωγή............................................................................................. 227
2. Απόπειρα χαρτογράφησης των δημόσιων χώρων με βάση το υφιστάμενο κανονιστικό πλαίσιο 233
2.1. Αφετηρία: Τα «κοινόχρηστα πράγματα» στον Αστικό Κώδικα. Ο δημόσιος χώρος ταυτιζόμενος με τους κοινόχρηστους χώρους στον Αστικό Κώδικα;................................................................................... 233
2.2. Οι κοινόχρηστοι χώροι στην πολεοδομική νομοθεσία ....................................... 241
2.3. Οι δημόσιοι χώροι στην αστυνομική νομοθεσία (π.δ. 141/1991) ως πεδίο εφαρμογής των αρχών της δημόσιας τάξης και ασφάλειας..................................................................................................................... 250
2.4. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις ως δημόσιος χώρος................................................... 256
3. Η κυρίαρχη εξουσιαστική βούληση η ιδιοκτησία ως κριτήρια ταξινόμησης των δημόσιων χώρων. Οργανική και λειτουργική θεώρηση............................................................................. 258
3.1. Χώροι εξυπηρέτησης δημόσιων σκοπών ή εξ ορισμού (εκ προορισμού) δημόσιοι χώροι 262
3.2. Ιδιωτικοί δημόσιοι χώροι ........................................................................................ 266
3.3. Sui generis δημόσιοι χώροι....................................................................................... 272
3.3.1. Το παράδειγμα του πανεπιστημιακού χώρου ως χαρακτηριστικού προστατευόμενου χώρου στο όνομα της ελευθερίας και της δημοκρατικής αρχής; Σύνθεση της υποκειμενικής και αντικειμενικής διάστασης ..................................................................................................................... 272
3.3.2. Η παραλία ως πεδίο συναίρεσης του ιδιωτικού και δημόσιου................. 281
3.3.3. Η φυλακή όπου συναντώνται οι ιδιωτικές ζωές των κρατουμένων συνιστά δημόσιο χώρο; 284
4. Όροι διαστολής και συστολής του δημόσιου χώρου υπό το πρίσμα της δημοκρατικής αρχής 287
4.1. Η προσέγγιση του δόγματος του «public forum» στη νομολογία του Supreme Court 289
4.2. To περιεχόμενο της έννοιας του δημόσιου χώρου στη γαλλική νομολογία...... 295
6ο κεφάλαιο: Αυτοτελές δικαίωμα στον δημόσιο χώρο; Η ερμηνευτική συναγωγή του στην ελληνική έννομη τάξη............................................................................................................... 305
1. Η συναγωγή του δικαιώματος στον δημόσιο χώρο ως ειδικότερης έκφανσης του δικαιώματος στην προσωπικότητα από τις διατάξεις των άρθρων 57, 966-972 του ΑΚ .................................. 306
2. Ο δημόσιος χώρος στο Σύνταγμα μέσα από την προστατευτική εμβέλεια (penumbra) των συνταγματικών διατάξεων........................................................................................................... 310
2.1. Το συνταγματικό καθεστώς του δημόσιου χώρου στην Ελλάδα απόρροια της προστασίας της αξίας του ανθρώπου και αναπόσπαστος αντικειμενικός όρος για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου (άρθρα 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 Σ) ...................................................................................................................... 311
2.2. Η συμβολή του άρθρου 24 του Συντάγματος στην ερμηνευτική συναγωγή του δικαιώματος 317
2.3. Η σημασία του δημόσιου χώρου για την άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων πολιτικής συμμετοχής και συλλογικής δράσης. Σύνδεση του κοινόχρηστου ή δημόσιου χαρακτήρα με τη δημοκρατική αρχή 321
2.4. Ο δημόσιος χώρος ως χώρος αυτοκαθορισμού των προσώπων - Το δικαίωμα στη «δημόσια ανωνυμία» ως εκδήλωση της αρνητικής διάστασης της προσωπικής ελευθερίας.......................................... 323
2.5. To δικαίωμα στον δημόσιο χώρο ως sine qua non της ελευθερίας της έκφρασης (public forum) 332
2.6. To δικαίωμα στον ζωτικό ή δημόσιο ή κοινόχρηστο χώρο ως αναγκαία προϋπόθεση της ελευθερίας του συνέρχεσθαι ................................................................................................................................. 342
2.7. Ο δημόσιος χώρος ως πεδίο άσκησης της λατρείας και πραγμάτωσης της ελευθερίας της τέχνης 351
2.7.1. Η ελευθερία άσκησης της λατρείας στον δημόσιο χώρο............................ 351
2.7.2. Τέχνη στον δημόσιο χώρο ............................................................................. 357
7ο κεφάλαιο: Ο δημόσιος χώρος ως πεδίο σύγκρουσης της ιδιωτικής βούλησης και της άσκησης δημόσιας εξουσίας.................................................................................................. 367
1. Η κατάληψη δημόσιων χώρων, κτηρίων και οδών από ιδιώτες .................. 368
1.1. Καταλήψεις δημόσιων κτημάτων και κτηρίων ..................................................... 368
1.2. Καταλήψεις εθνικών, δημοτικών και κοινοτικών οδών ...................................... 371
2. Η πρόκληση της ελεύθερης κατασκήνωσης σε κοινόχρηστους χώρους........ 376
2.1. Η εξουσία της Πολιτείας να ρυθμίζει την κοινή χρήση σε σύγκρουση με το δικαίωμα του Ατόμου να απολαμβάνει την χρήση των «κοινών» .................................................................................................. 376
2.2. Η αντικειμενική διάσταση του δικαιώματος στον δημόσιο χώρο και η σύγκρουση ομοειδών δικαιωμάτων ................................................................................................................................. 379
3. Το ζήτημα των αστέγων στο δημόσιο χώρο. Αόρατα Σώματα;................... 382
8ο κεφάλαιο: Aρχές ρύθμισης του δημόσιου χώρου................................ 387
1. Aρχή της αυτονομίας έναντι της πλειοψηφίας ......................................... 387
2. Αρχή της ισότητας και του μη αποκλεισμού∙ δημόσιος χώρος, πεδίο inter pares 391
3. Αρχή του πλουραλισμού· Altera pars audiatur ......................................... 395
4. Aρχή της ουδετερότητας........................................................................ 402
5. Αρχή της επικουρικότητας..................................................................... 415
6. Αρχή της αναλογικότητας και απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος στα πλαίσια μιας δημοκρατικής κοινωνίας............................................................................................. 420
9ο κεφάλαιο: Η νομική φύση του δικαιώματος. Ένα ρεπουμπλικανικό δικαίωμα στην υπηρεσία του πολιτικού φιλελευθερισμού;..................................................................................... 429
1. Εισαγωγή............................................................................................. 429
2. Ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα στον δημόσιο χώρο ή θεσμική εγγύηση;.. 432
3. Η προβληματική της τριτενέργειας του δικαιώματος στον δημόσιο χώρο.... 437
4. Συμπέρασμα......................................................................................... 440
Επίλογος: Ο δημόσιος χώρος πεδίο εφαρμογής της δημοκρατικής αρχής... 441
Bιβλιογραφία
Eλληνόγλωσση βιβλιογραφία..................................................................... 445
Eλληνόγλωσση αρθρογραφία ..................................................................... 456
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία........................................................................ 463
Ξενόγλωσση αρθρογραφία......................................................................... 466
