Το βιβλίο αυτό καλύπτει ένα κενό της ελληνικής βιβλιογραφίας, προσεγγίζοντας μονογραφικά την αρχή της ισότητας των όπλων στο πλαίσιο της πολιτικής δίκης. Στόχος της μελέτης είναι να αναδειχθεί η συμβολή της θεμελιώδους αυτής αρχής στην πραγμάτωση του κράτους δικαίου, αλλά και να καταδειχθούν οι πλείστες δυστυχώς παραβιάσεις της σε επίπεδο διαδικαστικών προνομίων του Δημοσίου.
Το πρώτο κεφάλαιο έχει καθαρώς εισαγωγικό της γενικής ιδέας της ισότητας χαρακτήρα, ενώ επιχειρείται και μια προσέγγιση της νομικής ισότητας τόσο σε επίπεδο Συντάγματος όσο και σε επίπεδο θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ε.Ε. . Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται τα ιστορικά, δικαιοπολιτικά και νομοθετικά θεμέλια της αρχής της ισότητας των διαδίκων ως ακρογωνιαίου λίθου μιας χρηστής δίκης. Επίσης, παρουσιάζονται οι ειδικότερες εκφάνσεις της αρχής σε δικονομικό επίπεδο και συγκεκριμένα της ίσης μεταχείρισης από τον νόμο και της ίσης μεταχείρισης από τον δικαστή. Με αρωγό την πλούσια νομολογία του ΕΔΔΑ σκιαγραφείται εν συνεχεία εννοιολογικά η αρχή της ισότητας των όπλων. Η μελέτη τάσσεται υπέρ της απαρέγκλιτης τήρησης της τυπικής ισότητας των διαδίκων στο χώρο του δικονομικού δικαίου, καταλήγοντας ότι τυχόν περιορισμός της λόγω της ανάγκης προστασίας του γενικότερου συμφέροντος θα πρέπει να γίνεται σε εξόχως ακραίες περιπτώσεις.
Στο τρίτο κεφάλαιο διαχωρίζονται οι περιπτώσεις όπου ο δικονομικός νομοθέτης εισάγει ορισμένης μορφής εύνοια υπέρ του ενός ή του άλλου διαδίκου προκειμένου να πραγματώσει ουσιαστικά την τυπική ισότητα, οι ρυθμίσεις που συνιστούν ανεκτές ή φαινομενικές μόνο αποκλίσεις της διαδικαστικής ισότητας και, τέλος, οι διατάξεις που πράγματι την παραβιάζουν.
Όπως καταδεικνύεται ξεκάθαρα στη μελέτη στο σύστημα του ΚΠολΔ οι ρωγμές είναι οριακές και σπάνιες στις σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών. Αντίθετα, στη Χώρα μας η παραβίαση της ισότητας των όπλων εντοπίζεται στο νοσηρό φαινόμενο της διαδικαστικής υπεροπλίας του Δημοσίου. Στο τέταρτο κεφάλαιο επισημαίνονται επώνυμα τα δικονομικά προνόμια του Δημοσίου τόσο στο πλαίσιο της διαγνωστικής διαδικασίας όσο και στο πλαίσιο της αναγκαστικής εκτέλεσης. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από την αναλυτική επισκόπησή τους είναι ότι πολλές από τις αποκλίνουσες υπέρ του Δημοσίου ρυθμίσεις δεν εξακολουθούν να υπηρετούν με ορατό τρόπο, συγκεκριμένο και υπαρκτό σήμερα δημόσιο συμφέρον. Στο πέμπτο κεφάλαιο η μελέτη πραγματεύεται το ζήτημα των έννομων συνεπειών της παραβίασης της ισότητας των όπλων, ενώ στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια οριοθέτησης της αρχής της ισότητας των όπλων στο πλαίσιο της διαιτησίας, της διαμεσολάβησης και της διοικητικής διαδικασίας ελέγχου του ανταγωνισμού.
Η μελέτη, πέραν της θεωρητικής της αξίας, αποτελεί χρήσιμο οδηγό και για τον νομικό της πράξης σε αντιδικίες με το Δημόσιο στο πλαίσιο της πολιτικής δίκης, ενώ τα ευρετήρια λημάττων και νομικών κανόνων, που συνοδεύουν το βιβλίο, συμβάλλουν στον ευχερέστερο και ταχύτερο εντοπισμό της ζητούμενης πληροφορίας.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ................................................................................................................................ VII
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ................................................................................ XI
ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ............................................................................................ XXI
ΕΙΣΑΓΩΓΗ.................................................................................................................................... 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ
Ι. Ιστορική ανασκόπηση............................................................................ 5
II. Η αρχή της νομικής ισότητας................................................................. 7
1. Έννοια, νομική φύση και πεδίο εφαρμογής ................................................................ 7
2. Η αρχή της νομικής ισότητας ως έκφραση της αρχής της γενικής απαγόρευσης των διακρίσεων 9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΙΣΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΔΙΑΔΙΚΩΝ
I. Ιστορικά, δικαιοπολιτικά και νομοθετικά θεμέλια της αρχής της ισότητας των διαδίκων 15
ΙΙ. Η αρχή της ισότητας των όπλων των διαδίκων ως ακρογωνιαίος λίθος μιας δικαιοκρατούμενης ή, άλλως, χρηστής δίκης...................................................................................... 20
ΙΙΙ. Ειδικότερες εκφάνσεις της δικονομικής αρχής της ισότητας των διαδίκων 21
1. Ίση μεταχείριση από τον δικονομικό νόμο (ισονομία)................................................ 21
1.1. Εννοιολογική οριοθέτηση της ισότητας των όπλων .......................................... 21
1.2. Διαδικαστική ισότητα: Τυπική ή ουσιαστική; ...................................................... 24
1.3. Κυριότερες εκφάνσεις της αρχής της ισότητας των όπλων............................... 27
α) Δυνατότητα κάθε διαδίκου να λαμβάνει γνώση και να απαντά στις προτάσεις και γενικότερα στους ισχυρισμούς του αντιδίκου............................................................................................................... 27
β) Δυνατότητα κάθε διαδίκου να εισφέρει το αποδεικτικό του υλικό................ 35
2. Ίση μεταχείριση από τον δικαστή (ισηγορία)............................................................... 50
3. Συμπέρασμα: σκιαγράφηση της έννοιας «ισότητα των όπλων» ............................... 57
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΡΩΓΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ
Ι. Γενική θεώρηση του προβλήματος.......................................................... 59
ΙΙ. Ρυθμίσεις που πραγματώνουν τη δικονομική ισότητα: Κριτήρια που ωθούν τον δικονομικό νομοθέτη να παρέμβει ............................................................................................. 61
1. Οικονομικά κριτήρια........................................................................................................ 61
2. Κοινωνικοοικονομικά κριτήρια....................................................................................... 71
2.1. Η κοινωνική πλευρά της πολιτικής δίκης: Γενικές παρατηρήσεις..................... 71
2.2. Η προστασία του ασθενέστερου διαδίκου στο πλαίσιο του Κανονισμού 1215/2012 (ΚανΒρΙα) 75
3. Νομική αδυναμία............................................................................................................. 82
4. Γενικότερη αδυναμία στο πλαίσιο της δίκης που οφείλεται στα προσωπικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός διαδίκου .................................................................................................................................... 83
5. Ειδικό ζήτημα: Περί ύπαρξης ή μη ανάγκης παροχής αποδεικτικών «διευκολύνσεων» στον διάδικο που φέρει το βάρος απόδειξης λόγω της αποδεικτικής δυσχέρειας ή αδυναμίας του σε συγκεκριμένης φύσεως υποθέσεις 85
ΙΙΙ. Ρυθμίσεις που συνιστούν ανεκτές αποκλίσεις από τη δικονομική ισότητα 88
1. Εύνοια του αμυνόμενου/αντεναγόμενου διαδίκου.................................................... 88
2. Παρεχόμενη δυνατότητα στον εναγόμενο να καταθέσει τις προτάσεις του «επί της έδρας» - Η διατήρηση αυτής της δυνατότητας μόνο στις ειδικές διαδικασίες μετά τη θέση σε ισχύ του ν. 4335/2015 91
3. Διαφοροποίηση της εμβέλειας του δεδικασμένου και παραβίαση της αρχής της ισότητας των διαδίκων 92
ΙV. Το γενικό συμφέρον ως δικαιολογητικός λόγος αποκλίσεων από την αρχή της δικονομικής ισότητας ........................................................................................................ 95
V. Ρυθμίσεις που συνιστούν ρωγμές της διαδικαστικής ισότητας................. 103
1. Στο πλαίσιο της κύριας διαδικασίας............................................................................... 104
1.1. Προθεσμία κλήτευσης του αντιδίκου στη λήψη ένορκης βεβαίωσης και παραβίαση της ισότητας των όπλων ............................................................................................................................ 104
1.2. Παραβίαση της ισότητας των όπλων λόγω μη χορήγησης δικαστικής αρωγής στα νομικά πρόσωπα ............................................................................................................................ 107
2. Στο πλαίσιο των ενδίκων μέσων.................................................................................... 112
2.1. Η πρόταση νέων πραγματικών ισχυρισμών στην κατ’ έφεση δίκη από τον εφεσίβλητο (άρθρο 527 αριθ. 1 ΚΠολΔ) ............................................................................................................................ 112
2.2. Η αυτεπάγγελτη εξέταση των λόγων αναίρεσης και η συμβατότητά της με την αρχή της ισότητας των όπλων ............................................................................................................................ 114
2.2.1. Προϊσχύσαν καθεστώς - Η έκθεση του εισηγητή εχέγγυο διαφύλαξης της αρχής της ισότητας των όπλων ............................................................................................................... 114
2.2.2. Η διαρθρωτική αλλαγή που επέφερε ο ν. 4335/2015 - Θεσμοθέτηση δυνατότητας αυτεπάγγελτης εξέτασης των λόγων αναίρεσης δίχως πρόταση του εισηγητή ........................... 117
3. Στο πλαίσιο της αναγκαστικής εκτέλεσης..................................................................... 119
3.1. Η προσωπική κράτηση ως μέσο εκτέλεσης αλλοδαπής απόφασης................. 119
3.2. Εκτέλεση υπέρ τραπεζικών ανώνυμων εταιριών................................................ 120
VΙ. Ειδικό ζήτημα: Η αρχή της ισότητας των όπλων στο πλαίσιο του θεσμού της ανταγωγής 123
1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις............................................................................................. 123
2. Περιπτώσεις που απασχόλησαν θεωρία και νομολογία υπό το προϊσχύσαν δίκαιο και είτε αντιμετωπίστηκαν επιτυχώς από τον δικονομικό νομοθέτη με τον ν. 4335/2015 είτε στερούνται πλέον σημασίας λόγω κατάργησης των σχετικών ρυθμίσεων .................................................................................................................... 124
3. Περιπτώσεις όπου με γνώμονα τη διαφύλαξη της διαδικαστικής ισότητας εξακολουθεί να προκρίνεται –και μετά τον ν. 4335/2015– η υιοθέτηση κοινών θέσεων μεταξύ αγωγής και ανταγωγής......... 127
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΤΑ ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ
Ι. Γενική θεώρηση των προνομίων του Δημοσίου....................................... 131
ΙΙ. Προνομιακή μεταχείριση του Δημοσίου μέσω νομοθετικών παρεμβάσεων σε εκκρεμείς δίκες 133
ΙΙΙ. Προνόμια στον χώρο των δικονομικών προθεσμιών............................. 139
1. Αναστολή προθεσμιών κατά τη διάρκεια των δικαστικών διακοπών...................... 139
2. Διαφοροποίηση προθεσμιών......................................................................................... 144
ΙV. Η αρχή της ισότητας των όπλων στην προδικασία και στην κύρια διαδικασία 146
1. Η αίτηση θεραπείας του άρθρου 8 παρ. 1 του α.ν. 1539/1938 «περί προστασίας των δημοσίων κτημάτων» και η καθιέρωση υποχρεωτικής προδικασίας............................................................................................ 146
2. Πρόσθετη παρέμβαση.................................................................................................... 151
3. Αυτεπάγγελτη λήψη υπόψη της παραγραφής των αξιώσεων κατά του Δημοσίου 153
4. Δικαστικά έξοδα και δικαστική δαπάνη στις δίκες του Δημοσίου............................. 158
V. Η αρχή της ισότητας των όπλων στον χώρο της δικονομικής απόδειξης.. 167
VI. Η αρχή της ισότητας των όπλων στο πλαίσιο των ενδίκων μέσων........... 168
Δυνατότητα άσκησης αναίρεσης από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου σε υποθέσεις ασφαλιστικών μέτρων (πρώην άρθρο 699 εδ. β΄ ΚΠολΔ)............................................................................................................... 168
VII. Η αρχή της ισότητας των όπλων στο δίκαιο της αναγκαστικής εκτέλεσης 173
1. Η προβληματική της θέσπισης προνομίων ειδικά στο δίκαιο της αναγκαστικής εκτέλεσης 173
2. Τα προνόμια του Δημοσίου, όταν αυτό επισπεύδει την εκτέλεση........................... 174
2.1. Η προνομιακή μεταχείριση του Δημοσίου ως επισπεύδοντος δανειστή........ 174
2.2. Ζητήματα από την κατάσχεση στα χέρια τρίτου κατά τον ΚΕΔΕ....................... 178
2.3. Το ζήτημα της ισχύος ή μη των προνομιακών διατάξεων ν. 4332/1929 υπέρ της πρώην ΑΤΕ (και ήδη υπό ειδική εκκαθάριση)............................................................................................................. 185
3. Σύγκρουση προνομίων στην αναγκαστική εκτέλεση - Τα υπερπρονόμια των απαιτήσεων του Δημοσίου και των Οργανισμών Κοινωνικής Ασφάλισης και οι μεταβολές που επέφερε ο ν. 4335/2015 όσον αφορά την κατάταξη των δανειστών ..................................................................................................................................... 191
3.1. Η προνομιακή κατάταξη των απαιτήσεων του Δημοσίου κατά τη διανομή του πλειστηριάσματος πριν τη θέση σε ισχύ του ν. 4335/2015................................................................................................... 191
3.2. Το προνόμιο των απαιτήσεων των φορέων κοινωνικής ασφάλισης μετά τον ν. 3863/2010 και πριν τη θέση σε ισχύ του ν. 4335/2015................................................................................................... 195
3.3. Η κατάργηση των υπερπρονομίων με τον ν. 4335/2015 - Kριτικές παρατηρήσεις 198
4. Τα προνόμια του Δημοσίου ως καθ’ ου η εκτέλεση οφειλέτη ................................. 201
4.1. Διαφοροποίηση ως προς την προδικασία της αναγκαστικής εκτέλεσης και ως προς τις προθεσμίες 201
4.2. Ο περιορισμός των τίτλων εκτέλεσης κατά του Δημοσίου................................ 202
4.2.1. Η ερμηνεία της ρύθμισης του άρθρου 94 παρ. 4 εδ. γ΄ του Συντ. και η σημασία της 202
4.2.2. Η κανονιστική εμβέλεια και η συνταγματικότητα της διάταξης του άρθρου 1 ν. 3068/2002, όπως συμπληρώθηκε με το άρθρο 20 ν. 3301/2004 .................................................................... 204
4.2.3. Η διαταγή πληρωμής ως εκτελεστός τίτλος κατά του Δημοσίου........... 210
4.2.3.1. Γενικές παρατηρήσεις..................................................................... 210
4.2.3.2. Το αμφισβητούμενο ζήτημα περί δυνατότητας έκδοσης διαταγής πληρωμής ειδικά για χρηματικές απαιτήσεις, η διάγνωση των οποίων ανήκει στη δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων και η νομοθετική επίλυση υπέρ της αρνητικής κατεύθυνσης με τον ν. 4335/2015 213
4.2.4. Τα ερμηνευτικά ζητήματα που θέτει το άρθρο 326 παρ. 5 ν. 4072/2012 αναφορικά με τους εκτελεστούς τίτλους κατά του Δημοσίου∙ ιδίως το ζήτημα της εξάρτησης της εκτέλεσης από την εκ μέρους του ιδιώτη αντιδίκου κατάθεση ισόποσης εγγυητικής επιστολής............................................... 218
4.2.5. Το ζήτημα του εκτελεστού εις βάρος του Δημοσίου μόνο των αμετάκλητων δικαστικών αποφάσεων: οι αμφισβητήσεις για τη διατήρηση σε ισχύ του άρθρου 19 παρ. 1 ν. 1715/1951 και η αλλαγή που επέφερε το άρθρο 326 παρ. 5 ν. 4072/2012................................................................ 221
4.2.6. Το ζήτημα της προσωρινής εκτελεστότητας κατά του Δημοσίου και η αλλαγή που επέφερε το άρθρο 326 παρ. 5 ν. 4072/2012........................................................................................... 225
4.2.7. Τελικές παρατηρήσεις.................................................................................. 231
VIII. Τα προνόμια του Δημοσίου στην πτώχευση και η κατάργηση των υπερπρονομίων του Δημοσίου με τον ν. 4336/2015.......................................................................................... 232
IX. Ουσιαστικά προνόμια που αντανακλούν και στο δικονομικό πεδίο........ 236
1. Πρόβλεψη προνομιακού επιτοκίου υπερημερίας υπέρ κάθε οφειλής του Δημοσίου ή των ν.π.δ.δ. 236
2. Προνομιακή μεταχείριση του Δημοσίου σ’ ό,τι αφορά στην εφαρμογή των προθεσμιών παραγραφής 252
X. Τελική αποτίμηση της θέσης του Δημοσίου στην πολιτική δίκη............... 260
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗΣ
ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ
Ι. Αποκατάσταση των συνθηκών ισονομίας σε εθνικό επίπεδο.................... 263
ΙΙ. Αποκατάσταση των συνθηκών ισονομίας μέσω της επίδρασης των αποφάσεων του ΕΔΔΑ ... στην ημεδαπή έννομη τάξη......................................................................................... 267
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
Α. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑΣ 273
Ι. Εσωτερική διαιτησία.............................................................................. 273
1. Εισαγωγικές Παρατηρήσεις............................................................................................ 273
2. Εφαρμογή της αρχής της ισότητας στο πλαίσιο της διαιτητικής διαδικασίας.......... 274
2.1. Εννοιολογική οριοθέτηση και νομική θεμελίωσή της........................................ 274
2.2. Περιπτώσεις παραβίασης της αρχής της ίσης μεταχείρισης, που στοιχειοθετούν λόγο ακύρωσης της διαιτητικής απόφασης................................................................................................................ 275
α) Παραβίαση της αρχής της ισότητας λόγω ταύτισης του διαιτητή με μέρος της διαιτησίας 275
β) Ισότητα κατά τη συγκρότηση του διαιτητικού δικαστηρίου .......................... 275
γ) Ισότητα και μονομερής διαιτητική ρήτρα.......................................................... 278
δ) Δυνατότητα κάθε μέρους να λαμβάνει γνώση και να απαντά στους ισχυρισμούς του αντιδίκου υπό συνθήκες διαδικαστικής ισότητας....................................................................................... 279
ε) Ισότητα κατά την αποδεικτική διαδικασία.......................................................... 280
ΙΙ. Διεθνής Διαιτησία................................................................................. 282
1. Εισαγωγικές Παρατηρήσεις............................................................................................ 282
2. Εννοιολογική οριοθέτηση............................................................................................... 283
3. Περιπτώσεις παραβίασης της αρχής της ίσης μεταχείρισης που στοιχειοθετούν λόγο ακύρωσης της διαιτητικής απόφασης......................................................................................................................................... 285
α) Δυνατότητα κάθε μέρους να προβάλλει τους ισχυρισμούς του και να απαντά στους ισχυρισμούς του αντιδίκου του υπό συνθήκες διαδικαστικής ισότητας............................................................. 285
β) Δυνατότητα κάθε μέρους να προσκομίσει τις αποδείξεις του υπό συνθήκες διαδικαστικής ισότητας - Ειδικώς το ζήτημα των προνομίων.................................................................................................... 287
γ) Αρχή της ίσης μεταχείρισης και γλώσσα της διαιτησίας .................................. 291
Β. Η ΔΙΑΦΥΛΑΞΗ ΤΗΣ «ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ» ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ Β. ΔιαμεσολΑβησης 293
1. Η διαμεσολάβηση ως «εναλλακτική λύση στη δικαιοσύνη»...................................... 293
2. Οι θεμελιώδεις αρχές ως απόρροια ηθικών αρχών.................................................... 296
Γ. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Γ. Δίκαιο Ανταγωνισμού........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 299
Το δικαίωμα πρόσβασης στον φάκελο της υπόθεσης στο πλαίσιο της διοικητικής διαδικασίας ελέγχου του ανταγωνισμού ως διαδικαστική εγγύηση διαφύλαξης της αρχής της ισότητας των όπλων..................... 299
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ............................................................................................. 305
Ελληνική................................................................................................................................. 305
Ξενόγλωσση.......................................................................................................................... 328
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ......................................................................................... 339
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΛΗΜΜΑΤΩΝ......................................................................................................... 349
