Υπό την ηγεσία της εμπνευσμένης Ελληνίδας μουσικολόγου και εθνολόγου Μέλπως Λογοθέτη-Μερλιέ και με την αμέριστη πνευματική και υλική συμπαράσταση του ξεχωριστού φιλέλληνα συζύγου της Οκτάβιου Μερλιέ, από τον τότε σύλλογο του 1930 «Μουσικά Αρχεία της Παράδοσης» και, κυρίως, από τη μετεξέλιξή του, το σημερινό Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, συγκεντρώθηκε ο «κόσμος του ελληνισμού της Μικρασίας»  μακράν το μεγαλύτερο αρχείο προφορικής ιστορίας του προσφυγικού πληθυσμού που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, μετά την καταστροφή του 1922 και την ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών στην Ελλάδα, και ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη.

Η ειδικότερη έρευνα του Πόντου αποτέλεσε τον τελευταίο αναβαθμό δημοσίευσης της ερευνητικής εποποιίας του ΚΜΣ. Η «Εξοδος Γ΄», με μαρτυρίες από τις επαρχίες του Μεσόγειου Πόντου, είναι η συνέχεια της προσπάθειας που άρχισε με την «Εξοδο Α΄» (1980) για τη Δυτική και Βορειοδυτική Μικρασία και με την «Εξοδο Β΄» (2004) που είχε συγκεντρώσει μαρτυρίες από τις επαρχίες της Κεντρικής και Νότιας Μικρασίας με επίκεντρο την Καππαδοκία.

Στον παρόντα τόμο, δημοσιεύονται 183 μαρτυρίες εξόδου από 139 οικισμούς του Μεσόγειου Πόντου. Ολες τους συνιστούν έναν μοναδικό συνδυασμό του απόηχου κοσμοϊστορικών γεγονότων Μεγάλος Πόλεμος, κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Ρωσική Επανάσταση κ.λπ. με τα προσωπικά βιώματα της καθημερινότητας και το δράμα του ξεριζωμού, έως την ενσωμάτωση των ξεριζωμένων στον εθνικό κορμό και την ανάδυση μιας χώρας που αναμετρήθηκε με τις προκλήσεις και τις δοκιμασίες του 20ού αιώνα.

Εδώ, η «Εξοδος», που αξίζει να διαβαστεί σελίδα σελίδα, έχει να κάνει με την τεκμηρίωση του υλικού που προέρχεται από την αχανή έκταση του Μικρασιατικού Πόντου ο οποίος εκτείνεται ανατολικά της Παφλαγονίας κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας και φθάνει μέχρι τα βάθη της μικρασιατικής χερσονήσου στις χώρες του άνω ρου του Τίγρη και του Ευφράτη. Οι μεγάλες πόλεις, Σινώπη, Αμισός ή Σαμψούντα και η Τραπεζούντα είναι, λ.χ., μόνον τρεις από τις 800 εδραίες εγκαταστάσεις που ήταν σπαρμένες στην αχανή έκταση του Μικρασιατικού Πόντου, ήτοι, ενός ελληνικού κόσμου μεγάλου εύρους και διασποράς, που επιβίωσε από πολλές αντιξοότητες από την αρχαιότητα έως την τραγική μοίρα των αρχών του 20ού αιώνα.

Το περιεχόμενο των μαρτυριών, ενός παρόντος που βλέπει το μέλλον που εμπεριέχει την Ιστορία, αποτυπώνει το πόσο δύσκολο είναι να ξεχωρίσει κανείς τη συλλογική βιωμένη εμπειρία από την τελεολογία της συντριπτικής ιστορικής ανατροπής. «Ολοι μαζί φύγαμε, όπως πάει τα πρόβατα ο τσοπάνος, έτσι». Δίχως να αποκόπτονται η πολιτική, τα συμφέροντα, οι δυνάμεις, η οικονομία, ο πολιτισμός ή τα ατομικά προβλήματα από τη γενικότερη κοινωνική σφαίρα των παγκόσμιων δεινών, η μαρτυρία επιχειρεί τη διαρκή αποκάλυψη αυτού που έχει συμβεί στον παρελθόντα χρόνο, «Αϊντε γκιαβούρ, μας λέγανε οι Τούρκοι», που μαζί με τον παρόντα και με την κραυγή του πόνου που βγήκε από τις πληγές που άφησε ο αιώνας που έφυγε διαγράφουν έναν πανούργο μέλλοντα, ενδεχομένως παρηγορητικό, συνεχώς παρόντα χρόνο-μνήμη, λυτρωμένο ή και αλύτρωτο.

«Στη Λευκάδα μείναμε ένα χρόνο· δεν μας άρεσε ο τόπος, πεινούσαμε. Φύγαμε όλοι μαζί και πήγαμε στη Θεσσαλονίκη, στα προάστιά της. Μετά πήγαμε στη Δοϊράνη. Σκορπίσαμε απ' εδώ κι απ' εκεί. Βασανισμένη η γενιά μας. Κι εδώ είχαμε πόλεμο, κατοχή, ανταρτοπόλεμο. Ησυχία δεν μας βρήκε». Μαρτυρία Σοφίας Χατζίδου, 1972.


«Καλοκαίρι του 1924 βγήκε η είδηση για την Ανταλλαγή. Καλά καλά δεν καταλαβαίναμε στην αρχή τι γίνεται. [...] Καθαρά καθαρά δεν το ορίζανε. Λέγανε όσοι θέλουνε μπορούνε να μείνουνε. Σιγά σιγά όμως ξεκαθάρισε το πράγμα. [...] Το πήρανε απόφαση οι άνθρωποι, βγάζανε χαρτιά και φεύγανε. Και να μείνεις δεν γινόταν, και να φύγεις εύκολο δεν ήτανε, οι γνώμες στα δύο ήτανε». Μαρτυρία Τηλέμαχου Παπαδόπουλου, 1964.