Εισαγωγικές σκέψεις
Η διάκριση ενδεχόμενου δόλου και ενσυνείδητης αμέλειας αποτέλεσε την κύρια διχογνωμία της τελευταίας δεκαετίας στο χώρο της ελληνικής ποινικής δικαιοσύνης. Οι θεωρητικές και οι πρακτικές της διαστάσεις αναδείχθηκαν σε πλείστες δίκες. Από το πεδίο της μπορούσαν να εξαιρεθούν a priori μόνο εκείνα τα εγκλήματα, η υποκειμενική υπόσταση των οποίων προϋποθέτει αποκλειστικά άμεσο δόλο, πρώτου ή δεύτερου βαθμού. Αν μάλιστα η νομολογία γενικεύσει τις σχετικές επιλογές της και παύσει να τις περιορίζει μόνο με υποθέσεις με πολύνεκρες συνέπειες ή σε εκείνες που συγκινούν την κοινή γνώμη, τότε οι παραπάνω διαστάσεις θα γίνουν ακόμη πιο αισθητές.
Στην περίπτωση άλλωστε που κάποιος ιστορικός του ποινικού δικαίου θα αναρωτιόταν, αν έχουν γίνει στην εποχή μας επεμβάσεις σε έννοιες ή κανόνες με ηλικία όχι απλώς αιώνων, αλλά χιλιετιών, θα εντόπιζε αν δεν κάνω λάθος τρεις: την κατάργηση της θανατικής ποινής, την αποποινικοποίηση της μοιχείας και την αναθεώρηση των διαβαθμίσεων της υπαιτιότητας.
Υπενθυμίζοντας κάποιες ιστορικές ρίζες στο συγκεκριμένο θέμα σημειώνω εδώ επιγραμματικά, με τη βοήθεια του μνημειώδους έργου του Νικολάου Χωραφά, ότι η διάκριση δύο βαθμίδων υπαιτιότητας (εκούσιον-ακούσιον) στην Αθηναϊκή δημοκρατία δεν αποτελούσε μόνο μία σύλληψη των φιλοσόφων, αλλά στοιχείο της καθημερινής δικανικής πράξης. Είναι σαφές ότι στην έννοια του εκούσιου δεν υπαγόταν μόνο η προμελέτη, αλλά
και η απρομελέτητη βούληση. Τη διερεύνηση της έννοιας του `ακουσίου` βοηθούν εξάλλου όχι μόνο οι δημηγορίες του Δημοσθένη και οι αναπτύξεις του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, αλλά κατεξοχήν και η δεύτερη τετραλογία του ρήτορα Αντιφώντος, η οποία αποτελεί μια διαχρονικά χρήσιμη άσκηση - βοήθημα για την πράξη του Ποινικού δικαίου. Ο Ν. Χωραφάς επίσης έχει δείξει αναλυτικά τον τρόπο επίδρασης του αρχαιοελληνικού δικαίου στο ρωμαϊκό, σε ό,τι αφορά τη διάκριση του ακουσίου από το εκούσιο έγκλημα και τη στήριξη της διάγνωσης του τελευταίου στην εγκληματική βούληση του δράστη.
Οι παραπάνω ελάχιστες επισημάνσεις και η ιστορική αδράνεια οπωσδήποτε δεν αποτελούν επιχειρήματα για την αποφυγή του συζητούμενου νεωτερισμού. Αρκούν όμως για να τεκμηριώσουν την ανάγκη για την νομοθετική -κι όχι νομολογιακή- διαχείριση μιας αλλαγής που εν τοις πράγμασι έχει κανονιστικό χαρακτήρα και αναιρεί μια αρχαία παράδοση. Η μετάταξη περιπτώσεων ενσυνείδητης αμέλειας στην περιοχή του ενδεχόμενου δόλου μέσω της νομολογίας πάσχει τόσο από διαδικαστική όσο και από ουσιαστική άποψη. Η θέση αυτή αναλύεται στη συνέχεια.