ΤΟ ΝΑ ΙΣΧΥΡΙΣΘΩ ότι ανέγνωσα όλη τη βυζαντινή γραμματεία, ώστε να παρουσιάσω στη διάρκεια μιας διάλεξης ένα θέμα που θα έχει σχέση και θα αποδεικνύει τη συνάφεια κειμένων και τέχνης θα ήταν πράγματι μία απάτη. Θα προσπαθήσω ωστόσο να εκφράσω μερικές απόψεις, στηριγμένες σε όσα κείμενα στάθηκε δυνατό να συλλέξω, για να καταδείξω την αξία που έχει για την έρευνα σήμερα ένας τέτοιου είδους κόπος, ο οποίος κάποτε πρέπει να αρχίσει.
Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι όροι που χρησιμοποιούνται στη βυζαντινή γραμματεία και στις εικαστικές τέχνες είναι όμοιες. Όλοι γνωρίζουμε τι σημαίνει γραφή, ιστορία, σχήμα του λόγου· `γραφή` παράλληλα σημαίνει και ζωγραφιά, ο `ιστοριογράφος` ή και `σκιαγράφος` και `σκιαγραφείν` σημαίνει το ζωγράφο και την τέχνη του, `σχήματα` είναι ζωγραφικοί τρόποι. Επίσης οι τεχνικές της ρητορικής, μιας τέχνης του λόγου, πέρασαν από το χώρο της διδασκαλίας στη θεολογική γραμματεία και από τη θεολογική γραμματεία στους τοίχους των εκκλησιών. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι οι βυζαντινοί καλλιτέχνες θεωρούσαν τους εαυτούς τους άριστους ρήτορες. Μπορούσαν ίσως να μιλούν ικανοποιητικά για την τέχνη τους, χωρίς να γνωρίζουν τις λεπτομέρειες γραμματειακών κανόνων. Με τον ίδιο τρόπο αγράμματοι ή λίγο γραμματιζούμενοι ζωγράφοι μπορούσαν να ενσωματώνουν ρητορικές τεχνικές στην εργασία τους, χωρίς να θέλουν αναγνώριση του ονόματός τους ή της θέσης τους στον ακαδημαϊκό χώρο.
Ο συσχετισμός λόγου και ζωγραφικής είναι τόσο παλαιός όσο και οι πατέρες της εκκλησίας. Ήδη ο Βασίλειος σημειώνει για τη ζωγραφική, πώς μοιάζει με `γλωττοφόρο βιβλίο`. Γνωρίζει, έστω και σιωπηλά, να λαλεί από τον τοίχο. Και πάλι ο ίδιος σε έναν λόγο για τους Σαράντα Μάρτυρες εν Σεβαστεία σημειώνει: `Ανδραγαθήματα των πολέμων διασημαίνουν πολλάκις οι λογογράφοι και οι ζωγράφοι, οι πρώτοι με πλούσιο λόγο και οι δεύτεροι με πίνακες. Όσα ο λόγος της ιστορίας δια της ακοής παρασταίνει, αυτά η ζωγραφική αν και σιωπηλή τα δεικνύει δια της μιμήσεως`. Για να καταλήξει πως το έργο της εικόνας και του λόγου είναι ένα και το αυτό.
Από τέτοιες βασικές ιδέες και συσχετισμούς μεταξύ λόγου και τέχνης δεν απομακρύνθηκε ιδιαίτερα η βυζαντινή γραμματεία και σκέψη. Επικαλούμαι χαρακτηριστικό κείμενο του πατριάρχη Φιλοθέου Κόκκινου των μέσων του 14ου αι., σε περίοδο που το Βυζάντιο άρχισε να φθίνει: `Επειδή συνιστάμεθα από νου και αισθήσεις, γι` αυτό και έχουμε ανάγκη από αισθητά σύμβολα και εικόνες. Επειδή πράγματα πάνω από τις δυνάμεις μας δεν μπορούμε εύκολα πάντοτε να τα καταλαβαίνουμε, γι` αυτό με λόγους και αισθητά πράγματα, όπως οι εικόνες, οδηγούμεθα προς τις κρυφές έννοιες και δεν μένουμε σε αυτά, στις εικόνες δηλαδή και στα σύμβολα. Πρέπει, παρερχόμενοι τα σύμβολα, να διακρίνουμε και να συμμεριζόμαστε άξια την ιερή λαμπρότητα των εννοιών τους`.
Για να γίνει κατανοητή η σύζευξη γραμματείας και τέχνης, θα σταθώ επιλεκτικά σε μερικά παραδείγματα. Δεν μπορούμε να μην συσχετίσουμε την ευρεία περιγραφή ενός ομιλητικού κειμένου του Φιλαγάθου, συγγραφέως του 12ου αι., για τη σφαγή των νηπίων με παράσταση της Σφαγής των νηπίων στο ναό του Προφήτη Ηλία της Θεσσαλονίκης (πίν.1), έργο του δεύτερου μισού του 14ου αι. Γράφει ο Φιλάγαθος: `Παριστανόταν ο τύραννος Ηρώδης, σοβαρός, καθισμένος σε ψηλό θρόνο, με δριμύ και θηριώδες το βλέμμα, τείνοντας τη δεξιά του και διατάζοντας τους στρατιώτες να θερίσουν ανηλεώς τα νήπια. Και εκείνοι σα θηρία διαμέλιζαν χωρίς λύπη τα δείλαια. Ο ζωγράφος έγραψε και τις άθλιες μητέρες τους να κλαίνε οικτρά ανακατεύοντας τα δάκρυα με το αίμα. Μια τραβούσε τα μαλλιά της, άλλη ξέσκιζε με τα νύχια τις παρειές της. Άλλη έσκιζε το πέπλο της και ξεγυμνώνοντας το στέρνο έδειχνε το μαστό της έρημο από θηλάζον. Άλλη πάλι συνέλεγε τα διεσπαρμένα μέλη του κατακοπέντος παιδιού, και άλλη έκλαιγε πικρά κρατώντας στα γόνατά της το νεοσφαγές νήπιο`. Διαβάζοντας κανείς το κείμενο και έχοντας μπροστά του την παράσταση, νομίζει πώς η περιγραφή έγινε για το συγκεκριμένο ζωγραφικό έργο. (...)
[Απόσπασμα από κείμενο παρουσίασης εκδότη ή έκδοσης]
