[...] Η περιοχή της αρχαίας πόλης διαιρέθηκε σε τρεις ανασκαφικούς τομείς, τον ανατολικό Τομέα Ι, με επιστημονικό υπεύθυνο τον υπογράφοντα, τον κεντρικό Τομέα II με υπεύθυνο το συνάδελφο Α. Καλπαξή, και τον δυτικό Τομέα III με υπεύθυνο το συνάδελφο Ν. Σταμπολίδη.
Η ανασκαφή στον Τομέα Ι (βλ. κάτοψη ανασκαφής) αποκάλυψε, μεταξύ άλλων, μια τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με προσκτίσματα, που φέρει στα πλευρικά κλίτη και το νάρθηκα ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικά και φυτικά θέματα, στο κεντρικό κλίτος δάπεδο από ορθογώνιες ασβεστολιθικές πλάκες, ενώ στο χώρο του ιερού μαρμαροθετήματα. Τοξοστοιχίες, που εδράζονται σε ελαφρά υπερυψωμένο πεσσοβάτη, διαχωρίζουν τα κλίτη. Τα λιθανάγλυφα του τέμπλου και του οκταγωνικού άμβωνα σώζονται σε καλή κατάσταση, ενώ οι τοίχοι της βασιλικής και οι πεσσοί των τοξοστοιχιών έφεραν εντοίχια διακόσμηση από πολύχρωμα περίτμητα πλακίδια. Στη νοτιοδυτική γωνία του νάρθηκα διατηρείται τμήμα τοιχογραφίας με εναλλασσόμενες κυανές και ερυθρές φολίδες. Ήλθαν ακόμη στο φως κατοικίες, λουτρώνας με δεξαμενές και πολυάριθμοι κεραμοσκεπείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι της πρωτοβυζαντινής περιόδου, που ανήκουν σε `πρεσβυτέρους` και σε κατοίκους της πόλης, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Στο δάπεδο, δεξιά της εισόδου από το νάρθηκα προς το κεντρικό κλίτος, τρίστιχη επιγραφή, αποτελούμενη από μελανές ψηφίδες σε λευκόφαιο κάμπο, μας κάνει γνωστό το όνομα του ιδρυτή του μνημείου, του επισκόπου Ελευθέρνης Ευφρατά, καθώς και το όνομα του αρχαγγέλου Μιχαήλ, στον οποίο ήταν αφιερωμένη (βλ. σ. 241 στον παρόντα τόμο). Μαρτυρείται ότι ο πρώτος επίσκοπος Ελευθέρνης Ευφρατάς έλαβε μέρος στην Α` Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνος το 451 μ.Χ.2. Διαθέτουμε, επομένως, ένα terminus ante quem για την οικοδόμηση της βασιλικής, η οποία καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε, όπως και ολόκληρη η πόλη, στα τέλη της βασιλείας του Κώνσταντος Β` (641-668 μ.Χ.), σύμφωνα με τη μαρτυρία των νομισμάτων και της κεραμικής (βλ. σχετικά κεφάλαια στον παρόντα τόμο). Η καταστροφή οφείλεται σε σεισμό, ο οποίος έδωσε τη χαριστική βολή στην ήδη παρηκμασμένη πόλη.
Τρεις ακόμη βασιλικές έχουν εντοπισθεί μέσα στα όρια της Αρχαίας Ελεύθερνας. Μία γύρω και μέσα στον βυζαντινό ναό της Αγίας Σωτήρας, όπου και το σύγχρονο κοιμητήριο της κοινότητας, μια δεύτερη στη θέση Άγιος Μάρκος, περί τα 700 μ. νοτιότερα της επισκοπικής βασιλικής του Τομέα Ι, και μια τρίτη στη θέση `Πυργί` στον Τομέα II. Παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα έχουν αποκαλυφθεί και στον δυτικό Τομέα III. Είναι, επομένως, προφανές ότι η πόλη ανθούσε ιδιαίτερα κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο.
Η ανασκαφική έρευνα στον Τομέα Ι δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, παρά ταύτα θεωρήθηκε σκόπιμο να προχωρήσει η δημοσίευση της πρωτοβυζαντινής οικοδομικής φάσης, της οποίας η εικόνα εμφανίζεται ολοκληρωμένη, και να ακολουθήσουν η ρωμαϊκή και η ελληνιστική Ελεύθερνα. Ο ανά χείρας τόμος είναι ο δεύτερος του δίτομου έργου `Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα. Τομέας Ι`. Η έκδοσή του προτάσσεται, γιατί παρουσιάστηκε καθυστέρηση στη συγκέντρωση της ύλης του πρώτου τόμου, ο οποίος θα περιλαμβάνει τις εξής μελέτες: 1. Η βασιλική και ο πρωτοβυζαντινός οικισμός (Π. θέμελης), 2. Οι τάφοι και τα κτερίσματα και 3. Το χρυσό φυλακτό (Α. Γιαγκάκη), 4. Οι χάλκινες πόρπες και 5. Η εφυαλωμένη κεραμική (Ν. Πούλου-Παπαδημητρίου), 6. Η λίθινη εγχάρακτη εικόνα (Β. Πέννα). [...]

[Απόσπασμα από το κείμενο του προλόγου]