Τα βιβλία του ζωντάνεψαν μέσα μου την προπολεμική, κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη. (Μαρκ Μαζάουερ, άγγλος ιστορικός, στον πρόλογο του βιβλίου του «Θεσσαλονίκη, η πόλη των φαντασμάτων»)

Όλοι μας έχουμε κατά καιρούς ακούσει ή διαβάσει ότι η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε «ένα ψηφιδωτό λαών», ένα αμάλγαμα από ανθρώπους διαφορετικής εθνότητας, θρησκείας και μητρικής γλώσσας. Και πράγματι έτσι ήταν, τουλάχιστον μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, καθώς μέχρι τότε ο πληθυσμός της πόλης αποτελούνταν από πλήθος εθνοτήτων όπως Έλληνες, Τούρκοι, Εβραίοι, Ρουμάνοι Αρμένιοι, κ.ά. Όμως, από διάφορες ιστορικές συγκυρίες, η συμπρωτεύουσα όχι μόνον αποτέλεσε μοναδικό παράδειγμα συμβίωσης ετερόκλητων πληθυσμιακών ομάδων, αλλά βρέθηκε στο επίκεντρο εξελίξεων καθοριστικής σημασίας όχι μόνο για τη Βαλκανική χερσόνησο αλλά, αν λάβουμε υπ? όψη τη σημασία της πτώσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ολόκληρης της ανατολικής Μεσογείου. Ο Κώστας Τομανάς με το βιβλίο αυτό επιχειρεί ένα ταξίδι στην παλιά Θεσσαλονίκη, ακριβώς στις εποχές εκείνες που ο ρομαντισμός και η πολυπολιτισμικότητά της αναμειγνύονταν με τη σκιά των επερχόμενων σφοδρών ιστορικών εξελίξεων, στα τέλη δηλαδή του 19ου και τις αρχές του 20ού αι. Με μία ζεστή, σχεδόν στοργική διάθεση και ιδιαίτερο μεράκι εξιστορεί τον τρόπο με τον οποίο η κάθε κοινότητα κατέληξε να κατέχει τη θέση της στην πόλη, γεωγραφικά και πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά. Με μια ιδιαίτερη ικανότητα να μεταπηδά από το γενικό στο ειδικό και αποφεύγοντας τον πειρασμό να μπει σε οξεία ιστορική κριτική, δίνει πλήθος περιστατικών της ζωής συγκεκριμένων ανθρώπων της παλιάς Θεσσαλονίκης οι οποίοι με τη συμπεριφορά και τη γενικότερη στάση τους αποτέλεσαν απτά δείγματα των ιδιαίτερων ηθών και συνηθειών των αντίστοιχων κοινωνικών ομάδων που αντιπροσώπευαν. Χαρακτηριστικό των περιγραφών είναι η έντονη γλαφυρότητα, που κάνει την ανάγνωση του βιβλίου όχι μόνον ενημερωτική αλλά και άκρως διασκεδαστική, διανθίζεται δε με φωτογραφίες της εποχής οι οποίες είναι -αν μη τι άλλο- άκρως ενδιαφέρουσες. Βεβαίως, ο συγγραφέας δεν παραλείπει να σκιαγραφεί σε κάθε ευκαιρία, με την ίδια πάντα ζεστή διάθεση, το γενικότερο ιστορικό υπόβαθρο το οποίο οδήγησε σε συγκεκριμένα φαινόμενα, μη διστάζοντας ορισμένες φορές να πάει αρκετά πίσω, ακόμα και στα χρόνια του Βυζαντίου, για να κατατοπίσει τον αναγνώστη. Τελικά, μέσα από τις ζωές των ανθρώπων που έζησαν στην πολύπαθη και ιστορική αυτή πόλη και τις συγκυρίες που τους οδήγησαν σε συγκεκριμένες συνθήκες, ο αναγνώστης θα αντιληφθεί σε βάθος το σύμπλεγμα των ιστορικών εξελίξεων που καθόρισαν τη μορφή των Βαλκανίων ώς τις μέρες μας, πάντα υπό ένα ανθρωπιστικό πρίσμα το οποίο μας θυμίζει συνεχώς ότι οι λαοί δεν έχουν τίποτε να χωρίσουν μεταξύ τους αν δεν αποφασίσουν για το αντίθετο κάποιοι άλλοι. Ένα γλαφυρό και γραμμένο με πολύ μεράκι βιβλίο, το συνιστώ ανεπιφύλακτα. «Οι Κάτοικοι της Παλιάς Θεσσαλονίκης» εκδόθηκαν αρχικά από τις εκδόσειος Εξάντας το 1992 και επανεκδόθηκαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Νησίδες.

(Μάριος Δαμουλιάνος, περ. Strange, 2008)