Για να ανιχνεύσει κανείς την ιστορία της ΧΑΕ, θα πρέπει να μελετήσει τον τρόπο πρόσληψης του παρελθόντος, και συγκεκριμένα του Μεσαίωνα κατά τον 19ο αιώνα.
Ο απαξιωμένος μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα Μεσαίωνας ανακαλύπτεται εκ νέου από τους Ευρωπαίους διαφωτιστές. Οι λαοί και οι πνευματικοί τους ηγέτες, επηρεασμένοι από διδάγματα του ρομαντισμού, αναζητούν τις ρίζες τους, την ιστορική πορεία τους και τη συνέχεια της ύπαρξής τους στον χρόνο.
Τότε ανακαλύπτεται και το Βυζάντιο και καλείται να εξυπηρετήσει τον ίδιο σκοπό: να αναδείξει την ιστορική πορεία του έθνους στους αιώνες την οποία αμφισβήτησε ο ελληνιστής Φαλλμεράυερ στο έργο του "Περί της καταγωγής των Ελλήνων". Οι ιστορικοί Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θέτουν τις βάσεις αυτής της προσέγγισης που ενυπάρχει και στον αρχαιολογικό νόμο του 1834, ο οποίος προνοεί για τα μνημεία "εκ της αρχαιοτάτης εποχής του χριστιανισμού και του μεσαιωνικού ελληνισμού". Στο ίδιο πλαίσιο το 1882 ιδρύεται η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία. [...]