Αυτός ο ιστορικός κύκλος υπήρξε ιδιαίτερα επίπονος και σκολιός, καθώς η κατοχή από αλλόθρησκους κατακτητές, ενίσχυε τις τάσεις εμμονής στην θρησκευτική ταυτότητα των Ελλήνων και την άρνηση όποιας μεταρρύθμισης αγνοούσε την ορθόδοξη ιδιοπροσωπία των Ελλήνων. Επιδίωξη των καλλιτεχνών θα είναι η απαρέγκλιτη εμμονή στη βυζαντινή παράδοση και η αναπαραγωγή -ει δυνατών ab aecterno- των ίδιων ιερών μορφών...
Όταν θα χαθεί το κρητικό κέντρο, μετά την τουρκική κατάκτηση το 1669, η εγχώρια παράδοση θα καταδυθεί στη λαϊκή ζωγραφική και αγιογραφία. Οι ταπεινοί Ηπειρώτες και «Ντηνιακοί» καλλιτέχνες θα συντηρούν, έστω και στην πιο απλή μορφή της, την εγχώρια καλλιτεχνική παράδοση - κύκνειο άσμα της οποίας θα αποτελέσει το έργο του Δημήτριου και του Παναγιώτη Ζωγράφου.
Μετά από μια περίοδο πολιτιστικής αλλοτρίωσης, το μάθημα της Δύσης - προς το «εφάμιλλον του ευρωπαϊκού» (Γύξης, Λύτρας, πρώιμος Χαλεπάς)-, θα έχει ήδη χωνευτεί και ο ελληνικός κόσμος θα ετοιμάζεται για το άλμα προς τη Μεγάλη Ιδέα: λόγιοι (Παρθένης) και λαϊκοί (Θεόφιλος) καλλιτέχνες επιχειρούν τη συνάντηση με τη γηγενή ζωγραφική παράδοση.
Το τραγικό τέλος του ονείρου, το 1922, δεν θα οδηγήσει στην ανακοπή της πορείας, αλλά αντίθετα στην εμβάθυνσή της. Η γενιά του '30 θα σκάψει βαθύτερα στην ελληνική διαχρονία, προς την «ελληνικό ελληνισμό» του Γιώργου Σεφέρη, ώστε να καταστεί εφικτή και η ισότιμη συνομιλία με τη Δύση...
Άραγε, μήπως με το κλείσιμο αυτού του ιστορικού κεφαλαίου, σε μια τραγική, νοηματοδότηση του κύκλου, το πανάρχαιο δράμα θα λάβει τέλος, ή θα αποτελέσει την απαρχή ενός νέου ενάρετου κύκλου; Μήπως, οι νεώτεροι Έλληνες καλλιτέχνες, ή τουλάχιστον όσοι δεν βυθίζονται σε ανούσιες μανιέρες, θα συνεχίσουν δημιουργικά από εκεί που σταμάτησε ο Εγγονόπουλος και ο Κόντογλου;
