Από τον πρόλογο του βιβλίου

Η έκδοση της μελέτης του Γιάννη Η. Παππά έρχεται στην κατάλληλη στιγμή, για να ξαναφέρει στην επιφάνεια έναν από τους πιο σημαντικούς και λιγότερο ευνοημένους, από το σύστημα προβολής του βιβλίου, πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, τον Αντρέα Φραγκιά. Το βιβλίο αναφέρεται στη μυθιστορηματική τριλογία του Φραγκιά, Άνθρωποι και σπίτια (1955), Η Καγκελόπορτα (1962), Λοιμός (1972), έργα που αντλούν τη θεματική τους από την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία, μια περίοδο οξύτατης κρίσης, όπου επανακαθορίζονται, υπό όρους ιδιαίτερα δυσμενείς, οι τύχες του ελληνισμού για πολλές δεκαετίες. Σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η επικαιρότητα που παρουσιάζει σήμερα το μυθιστορηματικό έργο του Φραγκιά: αναπαριστά μια -ανάλογη με τη σημερινή- περίοδο κρίσης, όπου το κυριότερο χαρακτηριστικό είναι η αναγκαστική και άμετρη αστικοποίηση των αγροτοκτηνοτροφικών πληθυσμών και η συνακόλουθη ανατροπή των παραδοσιακών οικονομικών και κοινωνικών δομών και αξιών, μέσα σε χρονικό διάστημα που δεν άφηνε περιθώριο για μια ομαλή προσαρμογή. Οι νεοαστικοί πληθυσμοί που προέκυψαν απ’ αυτό το κύμα εσωτερικής μετανάστευσης, πρόσφυγες μέσα στην ίδια τους τη χώρα, όφειλαν να προσαρμοστούν σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, που απαξίωνε και εξουδετέρωνε, ως «χωριατιά», την πλούσια συλλογική εμπειρία του παραδοσιακού πολιτισμού. Κάτω απ’ αυτούς τους όρους, αναγκάστηκαν  να επιδοθούν σ’ ένα απελπισμένο αγώνα επιβίωσης, μέσα σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον αδιαμόρφωτο, όπου κυριάρχησε ο νόμος του άγριου ανταγωνισμού και του ατομικού συμφέροντος απέναντι στις παραδοσιακές αρχές της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης και της αυτοθυσίας για τα κοινά ανθρώπινα ιδανικά, αρχές που εμψύχωσαν τους αγώνες της προηγούμενης δεκαετίας.

Τα υπό μελέτη μυθιστορήματα του Φραγκιά εστιάζουν στις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις του προβλήματος, ανατέμνοντας, μέσα από το ατομικό δράμα των ηρώων τους, τα νοσηρά κοινωνικά φαινόμενα με όλη τη συμπτωματολογία τους. Ο στόχος του μελετητή, όπως εκτίθεται στην Εισαγωγή του βιβλίου, είναι να αναλύσει, με συστηματικές μεθόδους (συνδυασμό αφηγηματολογικής και ιδεολογικής ανάλυσης), τη δομή και τα ιδεολογικά περιεχόμενα της τριλογίας, προκειμένου να αποκαλύψει και να διατυπώσει τα «μοντέλα δράσης» και τα συστήματα αξιών και στη συνέχεια, με το συνδυασμό των δεδομένων, να ανασυνθέσει το μυθικό και το ιδεολογικό σύμπαν του συγγραφέα.

Η Εισαγωγή, κοντά στο θεωρητικό υπόβαθρο και τη μεθοδολογία της εργασίας, περιλαμβάνει μια ενδιαφέρουσα βιοεργογραφική σύνθεση για τον Αντρέα Φραγκιά, με πολλά νέα στοιχεία, και μια κριτική παρουσίαση της Κριτικής για το έργο του συγγραφέα, όπου ο αναγνώστης πληροφορείται τί έχει επιτευχθεί σ’ αυτό τον τομέα από τους προηγούμενους μελετητές και τί μένει ακόμα να γίνει.

Στο κύριο μέρος του βιβλίου ο Γιάννης H. Παππάς εκθέτει διεξοδικά τα αποτελέσματα της συστηματικής ανάλυσης με τρόπο εκλαϊκευτικό και εύληπτο, έτσι ώστε η μελέτη, χωρίς να χάνει τον επιστημονικό της χαρακτήρα, να είναι προσιτή σε κάθε αναγνώστη. Συνοψίζομε τα κυριότερα σημεία:

Οι ήρωες του Φραγκιά είναι εξατομικευμένες περιπτώσεις, που προβάλλουν, μέσα από τα ατομικά δράματα, τις δεσπόζουσες κοινωνικές συγκρούσεις της μεταπολεμικής περιόδου και την κίνηση της Ιστορίας.  Η δράση των ηρώων από το πρώτο έως το τρίτο μυθιστόρημα του Φραγκιά περιγράφεται ως μια απλή αρχικά αντίδραση στην κρατούσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση, για να εξελιχθεί τελικά σε μια δράση που προσδιορίζεται από την προτεραιότητα που παίρνουν στη συνείδηση των ηρώων οι αξίες που έχουν σχέση με την ίδια τη βιολογική τους ύπαρξη και την ικανοποίηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών.

Ειδικότερα, η δράση των ηρώων στο πρώτο μυθιστόρημα, Άνθρωποι και σπίτια, έχει ως αφετηρία μια κοινωνική στέρηση και τη θέλησή τους να επιβάλουν την ιδιαίτερη ατομικότητά τους στον κοινωνικό περίγυρο, με μια έμμεση αναμέτρηση με τους εκπροσώπους του συστήματος. Στη συνέχεια, στο μυθιστόρημα Η Καγκελόπορτα, η δράση των ηρώων ορίζεται από την ανάγκη για επιβίωση και κατάκτηση ή διατήρηση της ψυχικής τους ισορροπίας, που έχει διαταραχθεί από τις σκληρές δοκιμασίες της Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου και ιδιαίτερα από τη βίαιη και αναπάντεχη ανατροπή του κόσμου στον οποίο έζησαν και των ιδανικών στα οποία πίστεψαν. Στο μυθιστόρημα Λοιμός αυτό που επιζητούν οι κρατούμενοι σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης ήρωες (η περιγραφή παραπέμπει στη Μακρόνησο) είναι η επιβίωση και η διάσωση της προσωπικής αξιοπρέπειας απέναντι σε ένα καταπιεστικό εξουσιαστικό μηχανισμό, που διαβρώνει τις συνειδήσεις και αλλοτριώνει τους ανθρώπους.

Οι δοκιμασίες που βιώνουν οι ήρωες, ιδιαίτερα στο δεύτερο και στο τρίτο μυθιστόρημα, προέρχονται από ένα εξωτερικό εντολέα, που καθορίζει την αφηγηματική εξέλιξη και τις τύχες των ανθρώπων. Οι δρώσες δυνάμεις που υλοποιούν το ρόλο του Αντίμαχου είναι κατά κανόνα απρόσωποι κοινωνικοί παράγοντες. Εκπρόσωποι ενός στρεβλού καπιταλιστικού συστήματος, κατασταλτικοί και αλλοτριωτικοί μηχανισμοί, η απειλή και ο φόβος του θανάτου, αντιμάχονται τις προσπάθειες των ηρώων για κατάκτηση του αντικειμένου επιθυμίας ή διάσωση των αξιακών τους προτύπων.

Οι μορφές που παίρνει το αντικείμενο επιθυμίας είναι, αντίστοιχα, η επιδίωξη συναισθηματικής και ερωτικής πληρότητας, η κοινωνική αποδοχή, τα συλλογικά ιδεώδη, η συγκρότηση ενός νέου αξιακού συστήματος ως αντίβαρο στην ασύδοτη κερδοσκοπία και στον χωρίς αρχές ατομιστικό ανταγωνισμό. Ο μελετητής  καταλήγει στη διαπίστωση ότι τα υπό μελέτη μυθιστορήματα ανάγονται σε ένα κοινό «Αφηγηματικό μοντέλο», που αναπαριστά τη σύγκρουση των αναγκών και επιθυμιών της ανθρώπινης φύσης με την κοινωνικο-πολιτική πραγματικότητα. Ο κοινός παράγων του δράματος, είναι η σύγκρουση ανάμεσα στις κατηγορίες της βούλησης και της γνώσης αφενός, και της αδυναμίας αφετέρου. Η σχέση αυτή αναδεικνύει την τραγική διάσταση του μύθου, καθώς το «θέλω», δεν συνδυάζεται σχεδόν ποτέ με το «δύναμαι».

Σύμφωνα με τον μελετητή, αυτά τα χαρακτηριστικά μεταγράφουν στο δομικό επίπεδο τη βαθιά κρίση του κυρίαρχου πολιτισμού και την έμμεση αλλά καθολική αμφισβήτηση του κοινωνικού μοντέλου που έχει επιβληθεί, ως μοντέλου παρακμής. Οι αξίες που εκπροσωπούν οι ήρωες του Φραγκιά, προβάλλονται ως ιδεώδες προς κατάκτηση σε μελλοντική εποχή. Σ` αυτό είναι αναγνωρίσιμο, σύμφωνα με το μελετητή, το κλίμα της ήττας και της αποκαρδίωσης που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα τον Εμφύλιο πόλεμο, καθώς και οι αλλοτριωτικές συνθήκες της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας, που έφεραν μαζί με τη διάψευση των προσδοκιών, και την κατάρρευση των ιδεωδών και των αξιών του παρελθόντος. Στο ιδεολογικό μοντέλο που αντιστοιχεί στα παραπάνω χαρακτηριστικά, κυριαρχεί η αντίθεση ατόμου-κοινωνικής τάξης, ατόμου-εξουσίας, ατόμου-κατεστημένων αξιών, ανθρώπου- μοίρας, αντιθέσεις που εκφράζουν μια αμφισβητησιακή ιδεολογία, η οποία στοχεύει στην προβολή ενός άλλου μοντέλου ανθρώπινης συμπεριφοράς, που ανοίγει την προοπτική μιας ριζικής πολιτισμικής ανανέωσης.

Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος

Ομότιμος καθηγητής Μεσαιωνικής και Νέας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων