`Στη φυλακή [...] ο άνθρωπος είναι απέναντι στη θλίψη του. Η θλίψη αυτή είναι βουνό, μα πρέπει να τη βιώσει μέσα του, να την αφομοιώσει, να τη χωνέψει, και την ίδια στιγμή θα δει και τον εαυτό του μέσα σ` αυτή. Είναι η ύψιστη ηθική εργασία, αυτή όλους πάντα τους εξύψωνε. Η μονομαχία με τα χρόνια και τους τοίχους - η ηθική εργασία και ο δρόμος προς την εξύψωση (από τη στιγμή που νικήσεις). [...] Στο στρατόπεδο όμως ο δρόμος αυτός δεν υπάρχει για σας. Το ψωμί δεν έχει μοιραστεί σε ίσα κομμάτια, πετάχτηκε απλό στο πλήθος - τρέξε να τ` αρπάξεις!
Χτύπα τους γείτονές σου και άρπαξέ το από αυτούς! [...] Το ψωμί είναι τοποθετημένο μέσα στο ορυχείο, σύρσου να το πάρεις. Έχεις χρόνο να σκεφτείς για τη θλίψη σου, για το παρελθόν και το μέλλον, για την ανθρωπότητα και τον Θεό; [...] Μισείς την εργασία, που είναι ο μεγαλύτερος εχθρός σου. Μισείς όσους σε περιβάλλουν, τους ανταγωνιστές σου στη ζωή και τον θάνατο.
Εξαντλείσαι από τον έντονο φθόνο και την ανησυχία ότι τώρα, κάπου πίσω από την πλάτη σου, μοιράζονται εκείνο το ψωμί που ίσως να έφτανε στα χέρια σου, ότι πίσω από τον τοίχο παίρνουν από το καζάνι εκείνη την πατάτα η οποία θα μπορούσε να βρεθεί στη δική σου καραβάνα.`
Στον πρώτο τόμο του Αρχιπελάγους Γκουλάγκ (Μέρη Ι - ΙΙ) ο Σολζενίτσιν περιέγραψε τη θεμελίωση του σοβιετικού σωφρονιστικού συστήματος και τη σταδιακή γιγάντωση του Αρχιπελάγους των φυλακών και των στρατοπέδων σε όλη τη σοβιετική επικράτεια. Στον δεύτερο τόμο (Μέρη ΙΙΙ - IV), που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα ελληνικά, ο Σολζενίτσιν επικεντρώνεται στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, αυτόν τον τρομακτικό μηχανισμό, ένα σύστημα σύγχρονης δουλοπαροικίας, που άλεσε στα σωθικά του εκατομμύρια ανθρώπινες ψυχές. Σκληρότητα, ειρωνεία, ωμότητα, λυρισμός, χιούμορ, αυτοϋπονόμευση, εμβάθυνση στον ψυχισμό, στα ιδεολογικά, κοινωνικά, ψυχολογικά κίνητρα που διαμορφώνουν τη στάση του ανθρώπου απέναντι στους άλλους και στον ίδιο του τον εαυτό: το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ 2 είναι μια δυσπρόσιτη κορυφή στην ιστορία, της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένα κλασικό έργο που παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρο, ως ανατομία της σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και στην κτηνώδη εξουσία.
[Απόσπασμα από το κείμενο στο οπισθόφυλλο της έκδοσης]
Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν περιγράφει στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ τη διαδικασία γέννησης και γιγάντωσης που τεράστιου δικτύου στρατοπέδων εγκλεισμού στην πρώην Σοβιετική Ένωση και το καθεστώς του τρόμου που επιβλήθηκε σε αυτά, κατασπαράσσοντας εκατομμύρια ανθρώπους, κυρίως κατά τη διάρκεια της εξουσίας του Στάλιν (1923-1953). Γραμμένο από το 1958 ώς το 1967 υπό άκρα μυστικότητα, τον Δεκέμβριο του 1973 εκδόθηκε στο Παρίσι το πρώτο μέρος του έργου, αφού προηγουμένως η Κα-Γκε-Μπε είχε κατασχέσει στη Σοβιετική Ένωση ένα αντίγραφο του χειρογράφου. Από το 1974 ώς το 1978 κυκλοφόρησαν και οι τρεις τόμοι του έργου σε αγγλική μετάφραση. Το 1974 δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις Πάπυρος και η ελληνική μετάφραση του πρώτου τόμου (Μέρη Ι-ΙΙ, μετάφραση Κίρας Σίνου· επανακυκλοφόρησε από τον Πάπυρο σε νέα έκδοση το 2009). Μέχρι το 1990 το έργο παρέμενε απαγορευμένο στη Σοβιετική Ένωση.
Σήμερα οι Εκδόσεις Πάπυρος προσφέρουν στους Έλληνες αναγνώστες τον δεύτερο τόμο του Αρχιπελάγους Γκουλάγκ (Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ 2, Μέρη ΙΙΙ-IV), σε μετάφραση από τα ρωσικά Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη (η μετάφραση του έργου θα ολοκληρωθεί το 2014 με την κυκλοφορία του τρίτου τόμου).
Στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ 2 (Μέρος ΙΙΙ: Στρατόπεδα εξόντωσης / εργασίας - Μέρος IV: Η ψυχή και το συρματόπλεγμα) ο Σολζενίτσιν εστιάζει στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, την καρδιά του Αρχιπελάγους. Παρακολουθούμε τη γέννησή τους, την εδραίωσή τους και την εξέλιξή τους σε ένα τεράστιο δίκτυο που «μόλυνε σαν καρκίνωμα» όλη τη σοβιετική επικράτεια. Σε αυτό το Αρχιπέλαγος γεννιέται ένα νέο «έθνος σκλάβων», που αναπτύσσει τη δική του γλώσσα και τη δική του κουλτούρα: οι «ιθαγενείς» έχουν τα δικά τους έθιμα, τους δικούς τους κανόνες, τις δικές τους κάστες και ιεραρχίες· διαμορφώνεται έτσι ένα ιδιαίτερο (υπ)ανθρώπινο είδος, οι κρατούμενοι (ζεκ), που είναι το μοναδικό βιολογικό είδος που δεν αναπαράγεται βιολογικά, αλλά με τα διαδοχικά και επιταχυνόμενα κύματα συλλήψεων και εγκλεισμών.
Ο Σολζενίτσιν, που βίωσε στο πετσί του και ο ίδιος επί οκτώ χρόνια τον εγκλεισμό στο στρατόπεδο, καθηλώνει τον αναγνώστη περιγράφοντας τις συντεταγμένες και την ανθρωπογεωγραφία αυτού του αδιανόητου μα απόλυτα υπαρκτού κόσμου. Σκληρότητα, ειρωνεία, ωμότητα, λυρισμός, χιούμορ, αυτοϋπονόμευση, εμβάθυνση στον ψυχισμό, στα ιδεολογικά, κοινωνικά, ψυχολογικά κίνητρα που διαμορφώνουν τη στάση του ανθρώπου απέναντι στους άλλους και στον ίδιο του τον εαυτό: το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ 2 είναι μια δυσπρόσιτη κορυφή στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένα κλασικό έργο που παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρο, ως ανατομία της σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και στην κτηνώδη εξουσία.
