Η πτώση της Βασιλεύουσας (1453 μ.Χ.) αποτελεί απαρχή περιπετειών για τους χριστιανούς, που βρέθηκαν υπόδουλοι στα όρια της αλλόθρησκης οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε πολλοί, για να αποφύγουν τις διώξεις, τη σφαγή και τον αφανισμό, προτίμησαν να ασπασθούν τον ισλαμισμό, αν και κρυφά δεν έπαυσαν να επιτελούν τα θρησκευτικά καθήκοντά τους, να ζουν με τα χριστιανικά ήθη και να μιλούν τη γλώσσα των προγόνων τους. Άλλωστε η αλλαγή του θρησκεύματος περιοριζόταν συνήθως σε μία απλή ομολογία πίστεως ενώπιον του `κατή` (ιεροδίκης), που έδιδε στον εξισλαμιζόμενο ένα νέο όνομα. Τα δύο ονόματα, ένα χριστιανικό και ένα ισλαμικό έγιναν έκτοτε το γνώρισμα εκείνων που είχαν `υποκύψει`. Με αυτόν τον τρόπο προέκυψε ο όρος `κρυπτοχριστιανοί`. Αναφέρεται σε πρόσωπα ή κοινότητες, κυρίως ελληνικής καταγωγής, που παρά τις πιέσεις και τον εξισλαμισμό, διατήρησαν την χριστιανική πίστη, τα έθιμα, την πατρογονική παράδοση και τις γλωσσικές καταβολές τους.
Είναι γνωστό ότι, ιδιαίτερα, κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου, καταγράφονται οι σφοδρότερες απόπειρες εξισλαμισμού των χριστιανών σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Εκεί, όπου εφαρμόστηκαν τέτοια μέτρα, εντοπίζονται αναρίθμητοι νεομάρτυρες και κρυπτοχριστιανοί.
Γνωστές περιοχές, με μεγάλους αριθμούς, εντοπίσθηκαν στον Πόντο, την Κρήτη, τη Βοσνία, την ευρύτερη Σερβία, την Αλβανία, τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θράκη (γηγενείς και Πομάκοι). Μεγάλους αριθμούς και νεομαρτύρων και κρυπτοχριστιανών συναντούμε στον Πόντο, κυρίως στις περιοχές γύρω από την Αργυρούπολη, την Κρώμνα, την Τόνια, το Σαλακλί και το Γκιουρτσάϋ προς τα νότια του Όφι, γύρω από την Τσαϊκαρά και το σημερινό Κιοπρούμπασι, αλλά και πολύ πιο νότια, στα χωριά του Ταύρου και της Κιλικίας. Για την περιοχή του Πόντου είναι σημαντικό το διάταγμα του 1837, που αναφέρεται στην `ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση`. Το διάταγμα εκείνο χαλάρωσε τα σκληρά διοικητικά μέτρα φυλακίσεων ή εκτοπισμών και προοδευτικά περιόρισε τις ακρότητες των φανατικών μουσουλμάνων κατά των χριστιανών, χωρίς να τις εξαλείψει οριστικά.
Στην Κύπρο, οργανωμένος εξισλαμισμός εμφανίζεται από την εποχή της Φραγκοκρατίας. Απαρχή, κάποιος Φλάτρο, φιλόδοξος γόνος πλούσιας οικογένειας, που επέτυχε να γίνει εμίρης των Μαμελούκων της Αιγύπτου μετά την εισβολή τους στο νησί κατά την επιδρομή στα 1425-1426. Πιο μπροστά ίσως κάποιοι Κύπριοι αιχμάλωτοι των Αράβων να εξισλαμίσθηκαν εκτός Κύπρου στις επιδρομές της περιόδου 649-963. Αργότερα, μετά το 1570 και όταν καταλαμβάνουν την Κύπρο οι Οθωμανοί, αρχίζουν οι εξισλαμισμοί πληθυσμών δουλοπάροικων και κατοίκων από τις περιοχές της Αμμοχώστου, της Λευκωσίας και της Κερύνειας. Στους επόμενους αιώνες εξισλαμισμοί εντοπίζονται στα χωριά Λεύκα, Αυδήπου και Χρυσοχούς, στον άγιο Θεόδωρο της Λάρνακας, στον Φοίνικα και την Βρέτσια της Πάφου και στις (Κάτω) Παλαιές Κιβίδες της Λεμεσού.
Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, το μεγαλύτερο μέρος των εξισλαμισθένων Κυπρίων, κάτω από την πίεση των εισβολέων, υποχρεώθηκε να μετακινηθεί στο βόρειο τμήμα του νησιού, ενώ ένας μικρότερος αριθμός εγκαταστάθηκε στα νότια παράλια της Τουρκίας γύρω από την περιοχή της Αττάλειας.
Στον κορμό της `γείτονος` οι υπολογισμοί του αριθμού των κρυπτοχριστιανών ποικίλουν, ανάλογα με τις παρατηρήσεις και τη σχέση του φαινομένου με σταθερές, όπως η γλώσσα και η συνοχή της κοινότητας, και μεταβλητές, όπως οι ηλικίες, η συλλογική εσωτερική κινητικότητα και οι σύγχρονες πολιτισμικές επιδράσεις. Κάποιοι από τους μελετητές κάνουν λόγο για περισσότερες από 300.000 ψυχές, ενώ άλλοι διατείνονται ότι ο αριθμός ξεπερνά το εκατομμύριο, ίσως και τα δύο. (...) Όλοι αυτοί δεν ξεχνούν την ελληνική καταγωγή τους, δηλώνουν με παρρησία ότι είναι Έλληνες, αλλά έχουν παράπονο ότι `τους ξεχάσαμε`.
[Απόσπασμα από το κείμενο του προλόγου]
