Πρόλογος................................................................................................... V

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΩΣ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Πρώιμες μορφές δικαίου............................................................................... 3

1.1. Κοινοτικός δεσμός και αμοιβαία εμπιστοσύνη............................................ 3

1.2. Αρχέγονοι κανόνες συμβίωσης και ιερότητα............................................... 4

2. Εξουσιαστική και διασφαλιστική λειτουργία του δικαίου...................................... 6

2.1. Κοινωνική επιβολή και νόμιμη εξουσία...................................................... 6

2.2. Το δίκαιο ως συγκερασμός δύναμης και διασφάλισης.................................. 8

3. Από τη φεουδαρχική στη νεωτερική έννομη τάξη............................................... 9

3.1. Η βασική διάρθρωση της φεουδαρχικής κοινωνίας...................................... 9

3.2. Η αργόσυρτη ανάδυση της αστικής κοινωνίας.......................................... 11

Α. Η ανατολή του νεωτερικού νομικού πολιτισμού..................................... 11

Β. Εδραίωση οικονομίας με ελεύθερη αγορά............................................. 12

4. Η μετάβαση από το απολυταρχικό κράτος σε φιλελεύθερο................................ 13

4.1. Σχηματισμός εθνικών κρατών................................................................. 13

4.2. Διαφωτισμός και επανάσταση................................................................ 14

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Πώς να ορίσουμε το θετικό δίκαιο;................................................................ 17

1.1. Τί είναι το θετικό δίκαιο;........................................................................ 17

1.2. Σχετική αυτονομία του δικαιοπολιτικού συστήματος από την κοινωνία.......... 19

2. Θεμελιώδεις αρχές σε σύγχρονη έννομη τάξη.................................................. 21

2.1. Θεμελιώδεις δικαιοπολιτικές αρχές σε σύγχρονο Κράτος............................. 21

2.2. Νόμιμη ελευθερία και βασικές υποχρεώσεις των πολιτών............................ 23

3. Βασικά γνωρίσματα μορφής του σύγχρονου δικαίου........................................ 25

4. Γλώσσα του δικαίου και το νόημα των νομικών όρων........................................ 27

4.1. Πώς τίθεται το πρόβλημα;..................................................................... 27

4.2. Τί επιτελεί γενικά η γλώσσα;.................................................................. 28

4.3. Η γλώσσα του δικαίου ειδικότερα........................................................... 29

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΗΘΗ

1. Ηθική και θετικό δίκαιο................................................................................ 32

1.1. Η αυτόνομη Ηθική............................................................................... 32

1.2. Ο άνθρωπος ως ηθικό πρόσωπο και πολίτης........................................... 33

1.3. Το Δίκαιο αποκλίνει από την αυτόνομη Ηθική........................................... 35

Α. Στο Δίκαιο προέχει η εξωτερική συμμόρφωση των ανθρώπων.................. 35

Β. Άλλα σημεία απόκλισης του Δικαίου από την Ηθική............................... 37

Γ. Επανασύνδεση Δικαίου και Ηθικής.................................................. .. 37

2. Έννομη τάξη και κοινός ανθρώπινος νους...................................................... 38

2.1. Υγιής κοινός νους και τα όριά του........................................................... 38

2.2. Διδάγματα κοινής πείρας...................................................................... 40

3. Έννομη τάξη και κοινωνικά ήθη.................................................................... 41

3.1. Νεωτερικό Δίκαιο δεν αποτελεί συμπερίληψη κοινωνικών ηθών.................... 41

3.2. Τα κοινωνικά ήθη υπόκεινται στις αρχές της έννομης τάξης......................... 42

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Η θετικότητα του δικαίου: νόημα κι αξία.......................................................... 45

1.1. Τί σημαίνει ότι το δίκαιο είναι «θετικό»;.................................................... 45

Α.. Το δίκαιο είναι θετό.......................................................................... 45

Β.. Τυπική ισχύς και ουσιαστικό κύρος του δικαίου.................................... 46

1.2. Η αξία του θετικού δικαίου..................................................................... 47

1.3. Πέρα από το φυσικό δίκαιο και το νομικό θετικισμό.................................... 48

Α.. Απάρνηση του φυσικού δικαίου από το θετικισμό................................. 48

Β.. Κριτική αποτίμηση του νομικού θετικισμού.......................................... 49

2. Νομοθέτηση και δημόσια σφαίρα επικοινωνίας των πολιτών............................. 50

2.1. Η δημόσια σφαίρα στη νεωτερική κοινωνία............................................... 50

2.2. Ωθήσεις για νομοθετικές πρωτοβουλίες................................................ .. 52

3. Νομιμοποίηση της έννομης τάξης................................................................. 53

3.1. Ισχύει κάποιο κριτήριο ορθότητας των κανόνων δικαίου;......................... .. 53

3.2. Δυσκολία αλλά κι αναγκαιότητα για συναίνεση στα βασικά της έννομης τάξης       54

4. Αρχές δικαιοσύνης με τα μέσα του ανθρώπινου λογικού................................... 55

4.1. Μια δέσμη από πρωταρχικά αιτήματα για έντιμο νομικό βίο......................... 55

Α.. Κατοχύρωση αυτονομίας και αξιοπρέπειας όλων.................................. 55

Β.. Τρία καίρια ηθικονομικά αιτήματα για καλή έννομη τάξη.......................... 56

4.2. Θεμελιώδεις αρχές δικαιοσύνης.............................................................. 58

Α.. Είναι πρώτες αρχές για καλή έννομη τάξη............................................. 58

Β.. Αξιώνεται πολιτική ένωση ανθρώπων ελεύθερων, ίσων κι αλληλέγγυων..... 59

4.3. Νόημα κι αξία της έννομης ελευθερίας..................................................... 60

Α.. Αλληλένδετες οι αρχές δικαιοσύνης................................................. .. 60

Β.. Ελευθερία: αρνητική, θετική, συμμετοχική............................................ 61

5. Ενστάσεις στην ιδέα της δικαιοσύνης και αντίλογος......................................... 63

5.1. Αντιρρήσεις εναντίον της ιδέας περί δικαιοσύνης....................................... 63

5.2. Υπεράσπιση αρχών δικαιοσύνης........................................................... 64

Α.. Τί είναι αυτό που διακυβεύεται;.......................................................... 64

Β.. Γιατί είναι απαραίτητες οι αρχές του δημοκρατικού κράτους δικαίου;......... 65

ΔΕΥΤΕΡΟΜΕΡΟΣ

ΤΟΔΙΚΑΙΟΚΑΙΟΙΚΑΝΟΝΕΣΤΟΥ

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΚΑΝΟΝΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

1. Η ρύθμιση του κανόνα δικαίου: γενική κι αφηρημένη........................................ 71

1.1. Υποδεικνύει λόγους για ορισμένη συμπεριφορά........................................ 71

1.2. Ρύθμιση γενική κι αφηρημένη................................................................. 72

1.3. Ο κανόνας δικαίου ως υποθετική πρόταση;.............................................. 73

2. Ο νομικός συλλογισμός.............................................................................. 75

2.1. Ο πρακτικός συλλογισμός ως λογικό σχήμα.............................................. 75

2.2. Από τί αποτελείται ο νομικός συλλογισμός;........................................... .. 76

2.3. Κρίσεις νομικές και κρίσεις πραγματικές................................................... 78

3. Κατηγορικός και αποκλειστικός ο χαρακτήρας των κανόνων δικαίου.................... 79

4. Αυθεντία των κανόνων δικαίου και καταναγκασμός........................................... 80

4.1. Ο κανόνας δικαίου υπερέχει σε περίπτωση συρροής με άλλους κανόνες........ 80

4.2. Βάση της αυθεντίας των κανόνων είναι ο καταναγκασμός;............................ 81

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΔΗ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Αυτόνομη και ετερόνομη ρύθμιση................................................................. 84

2. Κοινωνικοί κανόνες.................................................................................... 86

3. Θετοί κανόνες............................................................................................ 87

3.1. Οι θετοί κανόνες τίθενται με τρόπο ετερόνομο............................................ 87

3.2. Η συνέχεια των θετών κανόνων στο χρόνο................................................ 88

3.3. Ποια είναι τελικά η πηγή δέσμευσης των θετών κανόνων;............................. 90

4. Κανόνες επιτακτικοί, απαγορευτικοί, επιτρεπτικοί............................................ 91

5. Πρωτεύοντες και δευτερεύοντες κανόνες δικαίου.............................................. 92

5.1. Το νόημα της διάκρισης........................................................................ 92

5.2. Αμηχανία του νομικού θετικισμού ως προς τους πρωτεύοντες κανόνες.......... 93

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΙΑΠΛΑΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Οι επιτρεπτικοί κανόνες.............................................................................. 95

1.1. Επιτρεπτικοί κανόνες και δικαιώματα...................................................... 95

1.2. Τα δικαιώματα αντανακλούν απλώς υποχρεώσεις άλλων απέναντί μας;......... 96

Α.. Τα δικαιώματα δεν είναι απλώς αποτέλεσμα υποχρεώσεων των άλλων...... 96

Β.. Τα δικαιώματα είναι αυτοτελείς ευχέρειες δράσης των προσώπων............ 97

1.3. Έννομες σχέσεις και θεσμοί................................................................... 98

2. Ο διαπλαστικός τρόπος νομικής ρύθμισης................................................... 100

2.1. Επιτρεπτικοί κανόνες ως εναλλακτικός τρόπος ρύθμισης.......................... 100

2.2. Οι δικαιοπραξίες................................................................................ 101

3. Επιτελεστικοί κανόνες............................................................................... 102

3.1. Κανόνες για αυτόβουλη τέλεση έγκυρων πράξεων.................................... 102

3.2. Είδη κανόνων επιτέλεσης..................................................................... 103

4. Η πλαστικότητα του κόσμου του δικαίου...................................................... 104

4.1. Πώς εκδηλώνεται;............................................................................... 104

4.2. Τεκμήρια και πλάσματα δικαίου............................................................ 105

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ

1. Θέσπιση και ιεραρχία των κανόνων δικαίου................................................... 108

1.1. Επιτελεστικοί κανόνες θέτουν όρους για θέσπιση κανόνων δικαίου............. 108

Α.. Θέσπιση δικαίου κάτω από νόμιμους όρους....................................... 108

Β.. Η θέση υπεροχής των οργάνων του Κράτους...................................... 109

1.2. Εξουσιοδοτικοί κανόνες ορίζουν την αρμοδιότητα κρατικού οργάνου και τη νομιμότητα των πράξεών του      ..................................................................................................... 110

Α.. Σχέσεις δημοσίου δικαίου και αρμοδιότητα των οργάνων του Κράτους.... 110

Β.. Εξουσιοδοτικές διατάξεις................................................................ 111

1.3. Η ιεραρχική δομή της έννομης τάξης...................................................... 113

2. Κυριαρχία και νομοθέτηση......................................................................... 114

2.1. Το παράδοξο της κυριαρχίας............................................................... 114

2.2. Η ιδέα ενός θεμελιώδους κανόνα........................................................... 116

Α.. Υποθετικός θεμελιώδης κανόνας;..................................................... 116

Β.. Ανώφελη η σκέψη ενός υποθετικού θεμελιώδους κανόνα...................... 117

2.3. Η ιδέα ενός κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης.......................................... 118

2.4. Κριτική αποτίμηση του «κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης»....................... 119

Α.. Υπεράσπιση της ιδέας αυτής........................................................... 119

Β.. Κριτική του «κοινωνικού κανόνα αναγνώρισης».................................. 120

3. Πολιτεία, πολίτευμα, μορφή διακυβέρνησης, Κράτος...................................... 122

ΤΡΙΤΟΜΕΡΟΣ

ΤΟΔΙΚΑΙΟΚΑΙΟΙΠΗΓΕΣΤΟΥ

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΝΟΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΙΜΟ

1. Τί είναι οι πηγές του δικαίου;...................................................................... 127

1.1. Ισχύς και αποτελεσματικότητα των κανόνων........................................... 127

1.2. Τυπικός και ουσιαστικός νόμος και έθιμο............................................... 128

2. Το Σύνταγμα........................................................................................... 130

2.1. Τυπικό και ουσιαστικό Σύνταγμα.......................................................... 130

Α.. Σύνταγμα με την τυπική και την ουσιαστική έννοια του όρου................. 130

Β.. Σύνταγμα και πολιτική συναίνεση του λαού........................................ 131

2.2. Γνωρίσματα του τυπικού Συντάγματος.................................................. 132

Α.. Γραπτό........................................................................................ 132

Β.. Αυστηρό...................................................................................... 132

2.3. Νομική και πολιτική σπουδαιότητα του Συντάγματος............................... 133

Α.. Έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων............................................. 133

Β.. Όργανα του Κράτους συντακτικά και συντεταγμένα.............................. 134

2.4. Γιατί αξίζει να κατοχυρώνονται θεμελιώδη δικαιώματα σε Σύνταγμα;........... . 135

Α. Τα συντάγματα διαλαμβάνουν και θεμελιώδη δικαιώματα...................... 135

Β.. Η ηθικοπολιτική αυταξία των θεμελιωδών δικαιωμάτων......................... 136

3. Ο τυπικός νόμος...................................................................................... 137

3.1. Σύνδεση του νόμου με τη δημοκρατική παράδοση................................... 137

3.2. Είδη τυπικών νόμων........................................................................... 139

4. Προεδρικά διατάγματα και κανονιστικές διοικητικές πράξεις............................. 141

4.1. Τα διατάγματα του Προέδρου της Δημοκρατίας....................................... 141

4.2. Η κανονιστική αρμοδιότητα της Διοίκησης.............................................. 143

4.3. Το δίκαιο της ανάγκης........................................................................ 144

Α.. Πράξεις νομοθετικού περιεχομένου................................................... 144

Β.. Αντιρρήσεις ως προς αυτή την πρακτική............................................ 145

4.4. Η «συνταγματική επιφύλαξη υπέρ του νόμου»........................................ 146

5. Το έθιμο................................................................................................. 146

5.1. Τα γνωρίσματα του εθίμου.................................................................. 146

5.2. Το αγγλικό Κοινοδίκαιο: μια εθιμική έννομη τάξη...................................... 147

Α.. Αποτελεί δημιούργημα της δικαστικής εξουσίας;................................. 147

Β.. Επεξεργασία του εθιμικού δικαίου και ιεραρχική δομή της δικαστικής εξουσίας             148

5.3. Απροσδιοριστία και οπισθοδρομικότητα του εθίμου................................ 150

Α.. Ακαθοριστία των εθιμικών κανόνων................................................... 150

Β.. Συντηρητισμός του εθιμικού δικαίου................................................. 151

5.4. Το έθιμο στην ελληνική έννομη τάξη...................................................... 152

Α. Τυπικά το έθιμο εξακολουθεί να αποτελεί πηγή δικαίου........................ 152

Β. Ελάχιστη πλέον η πρακτική σπουδαιότητα του εθίμου......................... 153

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Οι δευτερογενείς πηγές του ελληνικού δικαίου............................................... 155

1.1. Τα χρηστά ήθη.................................................................................. 155

Α.. Τα χρηστά ήθη είναι απλώς «αντιλήψεις»;.......................................... 155

Β.. Τα χρηστά ήθη είναι κανόνες........................................................... 157

1.2. Τα συναλλακτικά ήθη......................................................................... 158

1.3. Οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας...................................................... . 159

1.4. Άλλες δευτερογενείς πηγές: ήπιο δίκαιο και αλλοδαπό δίκαιο..................... 160

2. Το διεθνές δίκαιο και η διασύνδεσή του με την εσωτερική έννομη τάξη............... 161

2.1. Η ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου......................................................... 161

Α.. Δυσκολία κι αναγκαιότητα της διεθνούς συνύπαρξης........................... 161

Β.. Διεθνή έθιμα................................................................................. 163

2.2. Η νομική σπουδαιότητα του διεθνούς δικαίου......................................... 164

2.3. Τα γενικώς παραδεγμένα διεθνή έθιμα και οι διεθνείς συμβάσεις ως πηγές του εσωτερικού δικαίου               166

Α.. Οι γενικά παραδεγμένοι κανόνες διεθνούς δικαίου............................... 166

Β.. Διεθνείς συμβάσεις........................................................................ 167

3. Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η νομοπαραγωγική εξουσία των οργάνων της  167

3.1. Διασύνδεση της ελληνικής έννομης τάξης με το ενωσιακό δίκαιο................. 167

3.2. Κανονισμοί και Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης................................... 169

3.3. Οι Κανονισμοί και οι Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως πρωτογενείς πηγές του ελληνικού δικαίου           ..................................................................................................... 170

4. Η ιεραρχία των πηγών του δικαίου.............................................................. 171

4.1. Η ιεραρχική κλίμακα πηγών στην έννομη τάξη......................................... 171

4.2. Πρωτείο του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης έναντι του ημεδαπού δικαίου;       173

Α.. Υπεροχή του ευρωπαϊκού δικαίου;................................................... 173

Β.. Ζητούμενο η δημοκρατική ανασυγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης..... 175

ΤΕΤΑΡΤΟΜΕΡΟΣ

ΙΔΙΩΤΙΚΟ, ΔΗΜΟΣΙΟΚΑΙΔΙΕΘΝΕΣΔΙΚΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΚΑΙΟ, ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟ

1. Τα πρόσωπα ως υποκείμενα δικαίου, με δικαιώματα και υποχρεώσεις............... 179

1.1. Τί σημαίνει «φυσικά δικαιώματα»;......................................................... 179

1.2. Δικαιώματα έμφυτα ή επίκτητα;............................................................. 180

1.3. Πρόσωπα, πράγματα, ζώα.................................................................. 182

Α.. Πρόσωπα.................................................................................... 182

Β.. Πράγματα.................................................................................... 183

Γ.. Ζώα............................................................................................ 183

2. Η διάκριση του δικαίου σε δημόσιο και ιδιωτικό............................................. 185

3. Ιδιωτική αυτονομία και ελευθερία συναλλαγών στη σύγχρονη κοινωνία.............. 187

3.1. Μετεξέλιξη του ιδιωτικού δικαίου στον 20ό αιώνα..................................... 187

Α.. Ένας πολύτιμος πυρήνας ιδιωτικής αυτονομίας.................................. 187

Β.. Μήτρα της έννομης τάξης είναι το ιδιωτικό δίκαιο;................................ 188

3.2. Πιθανή ανισομέρεια των συμβαλλόμενων ιδιωτών.................................... 189

Α.. Ασυμμετρία ισχύος, ιδίως στο εργατικό δίκαιο..................................... 189

Β.. Ενδιαφέρει η ουσιαστική ενάσκηση της ιδιωτικής αυτονομίας................ 190

3.3. Αλληλένδετη η σχέση ιδιωτικής και δημόσιας αυτονομίας των ανθρώπων.... 191

4. Κλάδοι του ιδιωτικού δικαίου.................................................................... . 193

5. Το ποινικό δίκαιο..................................................................................... 196

5.1. Ο χαρακτήρας του ποινικού δικαίου...................................................... 196

Α.. Η φύση του ποινικού δικαίου........................................................... 196

Β.. Δημόσια ασφάλεια υπηρετική της ελευθερίας...................................... 198

5.2. Περιορισμοί στην αρμοδιότητα ποινικής νομοθέτησης............................. 198

Α.. Προσωπική ελευθερία και ποινική καταστολή..................................... 198

Β.. Τί και πώς αξίζει να τυποποιείται ως ποινικό αδίκημα;.......................... 200

6. Η διάκριση του δικαίου σε ουσιαστικό και δικονομικό..................................... 201

6.1. Η φύση του δικονομικού δικαίου.......................................................... 201

6.2. Κοινές δικονομικές αρχές και θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών............... 203

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

1. Η αναγκαιότητα να υπάρχει διεθνής έννομη τάξη............................................ 206

1.1. Αιτίες που προκαλούν προστριβές μεταξύ των λαών................................ 206

Α.. Προλεγόμενα................................................................................ 206

Β.. Βασικές παράμετροι αντιπαλότητας και αδικίας διεθνώς....................... 207

1.2. Η διεθνής συνεννόηση μεταξύ νομιμότητας και σχέσεων δύναμης............... 208

Α.. Η πίεση των πραγμάτων και εκτιμήσεις φρόνησης............................... 208

Β.. Κριτική του «ρεαλιστικού» ρεύματος σκέψης...................................... 209

2. Τί δικαιολογεί να υπάρξει καλή διεθνής έννομη τάξη;....................................... 210

2.1. Ισότιμη ελευθερία ανάμεσα σε λαούς...................................................... 210

2.2. Η διεθνής ειρήνη δεν είναι απλώς ευσεβής πόθος.................................... 211

3. Τρεις πρωταρχικές αρχές δικαιοσύνης για τη διεθνή κοινωνία........................... 213

3.1. Διεθνής δικαιοσύνη ως προς τί;............................................................ 213

3.2. Πρωταρχικές αρχές για διεθνή δικαιοσύνη............................................... 214

4. Κριτική στη θετικιστική θεωρία δημόσιου διεθνούς δικαίου.............................. 216

4.1. Θεμέλιο των διεθνών συμφωνιών είναι η συναίνεση των μερών;................... 216

4.2. Η δύναμη είναι παραγωγός διεθνούς δικαίου;.......................................... 217

5. Οι κορυφαίες αρχές διεθνούς νομιμότητας σύμφωνα με την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου        ........................................................................................................... 219

5.1. Ελευθερία, δικαιοσύνη, ειρήνη.............................................................. 219

5.2. Αξιοπρέπεια για όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας.......................... 220

5.3. Λύτρωση από τον τρόμο και την αθλιότητα............................................. 221

ΠΕΜΠΤΟΜΕΡΟΣ

ΕΡΜΗΝΕΙΑΚΑΙΕΦΑΡΜΟΓΗΤΟΥΔΙΚΑΙΟΥ

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ

1. Γιατί χρήζουν ερμηνείας οι κανόνες δικαίου;.................................................. 225

1.1. Η ερμηνεία αναδεικνύει το νόημα των κανόνων δικαίου.............................. 225

Α. Η αοριστία της νομικής γλώσσας...................................................... 225

Β. Οι κανόνες δικαίου ως αδρό σχέδιο ρύθμισης..................................... 226

1.2. Η ερμηνεία εξειδικεύει το νόημα των κανόνων δικαίου............................... 228

2. Αμφισβήτηση της «κατά γράμμα» ερμηνείας του δικαίου................................. 229

2.1. Αφετηρία της ερμηνείας είναι η διατύπωση της κρίσιμης διάταξης............... 229

2.2. Ατελέσφορη η «κατά γράμμα» ερμηνεία................................................. 230

Α. Το νόημα των νόμων δεν είναι πλήρως προδιαγραμμένο...................... 230

Β. Οι ρυθμιστικές προθέσεις των νόμων έχουν πρακτικό ενδιαφέρον.......... 232

3. Πώς εξειδικεύονται ερμηνευτικά οι κανόνες δικαίου;........................................ 233

4. Νομικό και πραγματικό ζήτημα................................................................... 234

5. Μια τριπλή απαίτηση για την ορθότητα των νομικών κρίσεων........................... 236

ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Αποστολή και βασικά μέσα της ερμηνείας του δικαίου.................................... 240

2. Η λεγόμενη «γραμματική» ερμηνεία............................................................. 242

3. «Λογική» ερμηνεία................................................................................... 245

4. «Ιστορική» ερμηνεία................................................................................. 247

4.1. Ιστορική ερμηνεία νόμου και εθίμου....................................................... 247

Α. Επιτελεί διπλό έργο....................................................................... 247

Β. Ιστορική ερμηνεία εθίμου................................................................ 248

4.2. Παραδείγματα ιστορικής ερμηνείας....................................................... 249

5. «Συστηματική» ερμηνεία........................................................................... 251

6. «Τελολογική» ερμηνεία............................................................................. 254

6.1. Διαφέρει από τη «βούληση του ιστορικού νομοθέτη»............................... 254

6.2. Το σύγχρονο νόημα της τελολογικής ερμηνείας....................................... 256

6.3. Τελολογική ερμηνεία με παράδειγμα από το ποινικό δίκαιο........................ 258