Σήμερα, πέρα από τον πρωταρχικό λόγο δημιουργίας τους, που άλλωστε δεν υφίσταται πλέον, ανακαλύπτουμε κι άλλους ρόλους που διαχρονικά οι αναβαθμίδες έχουν παίξει, ρόλους σχετικούς με την κληρονομιά που μας έχει παραδοθεί: την φυσική μας κληρονομιά, αφού, μαζί με τις ξερολιθιές που καθορίζουν τα όρια των χωραφιών, οι αναβαθμίδες έχουν λειτουργήσει και συνεχίζουν να λειτουργούν ως ενδιαιτήματα μοναδικά φυτών και ζώων, τόσο για τις μικροκλιματικές συνθήκες που προσφέρουν μέσα σε ένα άνυδρο και θερμό περιβάλλον, όσο και για την τροφή που παρέχουν στους άγριους αυτούς ενοίκους• την πολιτισμική μας κληρονομιά, μιας και το ανθρώπινο αυτό δημιούργημα, άρρηκτα δεμένο με το παραδοσιακό γεωργικό τοπίο, αποτελεί παλίμψηστο του διαχρονικού αγροτικού μόχθου. Πλαισιωμένο από τη μνήμη αναρίθμητων γενεών που το άγγιξαν και το αξιοποίησαν, το τοπίο αυτό φέρει δωρικά αποτυπωμένες πρωτότυπες, άριστα προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες παραγωγικές λύσεις που αποτελούν πρότυπα λαϊκής αρχιτεκτονικής και αισθητικής, μνημεία εντοπιότητας. Μαζί με τους ελαιώνες και τα ταπεινά φρύγανα, τους πετρόχτιστους οικισμούς και τις κυματιστές ακτές, συνιστούν το διαχρονικό τοπίο του Αιγαίου.
Η παρούσα ματιά δεν στοχεύει μόνο στην πρόκληση της μνήμης, αλλά, ει δυνατόν, στην πρόσκληση για δράση, θαρρώντας ότι η αναχαίτιση της βαθμιαίας αλλοίωσης του πολιτισμικού τοπίου του Αιγαίου είναι ακόμα δυνατή.
Πρόλογος – Ευχαριστίες ΧIII
1. Η έρευνα για τις αναβαθμίδες του Αιγαίου 1
Ερευνητικοί στόχοι 1
Γεωγραφική περιοχή έρευνας 4
Μεθοδολογία έρευνας 6
2. Αναβαθμίδες: εισαγωγική ιστορία και γεωγραφία 7
Αναβαθμίδες του Αιγαίου: από το χωράφι στο τοπίο, από την ανάγκη στον πολιτισμό 7
Σκοπιμότητα και τυπολογία των αναβαθμίδων στη Μεσόγειο 12
Οι αναβαθμίδες του αρχαίου ελληνικού κόσμου 16
Το Μεσογειακό παράδειγμα 31
Αναβαθμίδες του κόσμου 37
3. Ιστορικο-γεωγραφικές συντεταγμένες Δωδεκανήσων: από την θάλασσα στην ύπαιθρο χώρα 41
Από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα 41
Περίοδος Ιπποτοκρατίας 48
Περίοδος Τουρκοκρατίας 51
4. Το φυσικό περιβάλλον της Δωδεκανήσου 59
Γεωγραφική θέση 59
Γεωιστορία 59
Γεωλογία και γεωμορφολογία 61
Τα εδάφη 63
Κλίμα 65
Χλωρίδα και βλάστηση 67
Χλωρίδα και βλάστηση της Μεσογείου 67
Φρύγανα, οι χαμαιφυτικοί Μεσογειακοί θαμνώνες 69
Μακί, οι αείφυλλοι–σκληρόφυλλοι Μεσογειακοί θαμνώνες 71
Μεσογειακά δάση 73
Χλωρίδα και βλάστηση των Δωδεκανήσων 74
5. Το αναβαθμιδωμένο νησιωτικό τοπίο σε χάρτες 75
Έκταση των αναβαθμιδωμένων εκτάσεων και καλλιεργειών 75
Γεω-οικομορφολογικά χαρακτηριστικά των νησιωτικών αναβαθμίδων 76
Πάτμος 76
Λειψοί 80
Λέρος 82
Κάλυμνος και Τέλενδος 84
Νίσυρος 87
Σύμη 90
Μεγίστη (Καστελλόριζο ) 92
Κάρπαθος και Σαρία 94
Κάσος και Αρμάθια 99
Επιτομή της κατάστασης βλάστησης των αναβαθμίδων 102
6. Το κοινωνικο-οικονομικό τοπίο 105
Δημογραφικό ιστορικό και γεωργία σε αναβαθμίδες 106
Πάτμος 107
Λειψοί 109
Λέρος 111
Κάλυμνος και Τέλενδος 113
Νίσυρος: μια μελέτη περίπτωσης για την εγκατάλειψη των αναβαθμίδων και την απερήμωση της υπαίθρου 115
Σύμη 120
Μεγίστη 122
Κάρπαθος και Σαρία 124
Κάσος και Αρμάθια 128
Οι αναβαθμίδες ως περιουσιακό στοιχείο 130
Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των χωραφιών 130
Το κληρονομικό καθεστώς των χωραφιών 131
Η πρωτογενής παραγωγή 135
Οι μέθοδοι καλλιέργειας σε αναβαθμίδες 135
Μέθοδοι διατήρησης της γονιμότητας του εδάφους 135
Γεωργικές εργασίες από τη σπορά έως το θέρος 142
Ο σπόρος 146
Η παραγωγικότητα των καλλιεργειών σε αναβαθμίδες 148
Το παραγωγικό τοπίο: καλλιεργούμενα είδη και ποσότητες 149
Αυτάρκεια στο χρόνο: συντήρηση και επεξεργασία των γεωργικών προϊόντων 157
Τα δημητριακά 157
Το ψωμί 160
Τα όσπρια 161
Ελιά και λάδι 161
Αμπέλια και οινοποιητικές δραστηριότητες 163
Άλλα προϊόντα 165
Η ενέργεια 167
Κτηνοτροφία και κτηνοτροφικά προϊόντα 171
Ο ρόλος της κτηνοτροφίας στη μεταμόρφωση του αναβαθμιδωμένου τοπίου 171
Τα κτηνοτροφικά προϊόντα των αναβαθμίδων 175
Μελισσοκομία 178
Προϊόντα αναβαθμίδων και τοπική γαστρονομία 182
Αυτάρκεια των νησιών σε προϊόντα πρωτογενούς παραγωγής 183
7. Το διαχρονικό πολιτισμικό τοπίο 187
Αναβαθμίδες και νησιωτικό τοπίο 187
Ονοματολογία των αναβαθμίδων 189
Τα δομημένα στοιχεία του αναβαθμιδωμένου τοπίου 194
Το χτίσιμο των αναβαθμίδων 195
8. Αναβαθμίδες και περιβάλλον 207
Αναβαθμίδες και διάβρωση 207
Αναβαθμίδες και υπόγειο υδατικό δυναμικό 210
Αναβαθμίδες και βιοποικιλότητα 211
Άγρια ζωή στις αναβαθμίδες 211
Βιοποικιλότητα και γεωργία 212
Οι επιπτώσεις των επιδοτήσεων κτηνοτροφίας στο φυσικό περιβάλλον των αναβαθμίδων 214
9. Ποιο μέλλον για τις αναβαθμίδες του Αιγαίου; 217
Προβληματισμοί 217
Νομοθεσία και προοπτικές 220
Παράρτημα Ι: Κατάλογος πληροφορητών της έρευνας τoυ έτους 2000 229
Παράρτημα ΙΙ: Χαρτογραφικό – αεροφωτογραφικό υλικό έρευνας 230
Έντυποι χάρτες 230
Ηλεκτρονικό χαρτογραφικό υλικό 230
Αεροφωτογραφίες 230
Παράρτημα ΙΙΙ: Μεθοδολογία έρευνας 231
Μεθοδολογία χαρτογράφησης των αναβαθμίδων 231
Χαρτογράφηση βάσει φωτοερμηνείας αεροφωτογραφιών 231
Χαρτογράφηση βάσει παρατηρήσεων πεδίου 232
Εκτίμηση συνολικής έκτασης αναβαθμίδων 234
Χαρτογράφηση κατάστασης ξερολιθιάς αναβαθμίδων 234
Χαρτογράφηση χρήσεων γης αναβαθμίδων 235
Οικολογική χαρτογράφηση 235
Μεθοδολογία έρευνας για την κοινωνικο-οικονομική διάσταση των αναβαθμίδων 236
Μεθοδολογία έρευνας επί των κτηματολογίων της Νισύρου 237
Έρευνα της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας 238
Παράρτημα ΙV: Η χλωρίδα των αναβαθμίδων 240
Παράρτημα V: Υπόμνημα χαρτών 243
Βιβλιογραφία 245
Ελληνική βιβλιογραφία 245
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 252
Φωτογραφικό υλικό 260
Ευρετήριο 261
Ευρετήριο κύριων ονομάτων 261
Ευρετήριο γεωγραφικών όρων 262
Ευρετήριο φυτών και ζώων 268
Ευρετήριο θεμάτων και όρων 273