Συνήθης, σχεδόν ανακλαστική αντίδραση παρατηρητών και µελετητών σε φαινόµενα πολιτικής παλινδρόµησης (όπως η εξακολουθητική κατίσχυση του τοξικού δόγµατος ΤΙΝΑ, η αποτυχία εγχειρηµάτων ενδυνάµωσης των υποτελών ή η άνοδος της σκοταδιστικής ακροδεξιάς) είναι πως για το πρόβληµα «ευθύνεται η κοινωνία», είτε διότι οι άνθρωποι «δεν καταλαβαίνουν» είτε διότι οι «µεταβιοµηχανικές» συνθήκες δεν ευνοούν, δεν είναι –κατά το κοινώς λεγόµενο– «ώριµες». Ιδωµένες σε ιστορική προοπτική, οι εκτιµήσεις αυτές είναι εξαιρετικά αµφίβολης ακρίβειας, όµως το βασικό τους πρόβληµα είναι ότι υποτιµούν –αν δεν παρακάµπτουν εντελώς– τον ρόλο που διαδραµατίζει η πολιτική: δηµόσιο λόγο και δράσεις που όχι µόνο αντανακλούν αλλά και διαµορφώνουν τις συνειδήσεις.