Η δεκαετία του 1940-1950 υπήρξε για την Ελλάδα μια δεκαετία κρίσης, διχασμού αλλά και η μήτρα κοινωνικών και ιδεολογικών μετασχηματισμών που καθόρισαν την πορεία της χώρας τα επόμενα χρόνια, αλλά και τη συλλογική μνήμη σήμερα. Μόλις τα τελευταία χρόνια η ιστοριογραφία άνοιξε συστηματικά το ερευνητικό κεφάλαιο αυτής της δεκαετίας και έχει προχωρήσει στη συστηματική εξέταση μιας σειρά ζητημάτων του κομβικού τρίπτυχου «Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος» ως επί το πλείστον από τη σκοπιά της γενικής ιστορίας.
Ο ανά χείρας συλλογικός τόμος συγκεντρώνει επιστημονικές εργασίες ιστορικών, ακαδημαϊκών, ερευνητών, διδακτόρων και μεταπτυχιακών φοιτητών, οι οποίες αποτυπώνουν την επιστημονική έρευνα για την επίμαχη, όσο και τραυματική, δεκαετία του 1940-1950, για την Ελλάδα, είτε στο πλαίσιο της γενικής ιστορίας είτε στο ειδικό γεωγραφικό πλαίσιο της Δυτικής Μακεδονίας. Σε αρκετές περιπτώσεις οι εργασίες εμβαθύνουν σε τοπικά ζητήματα τα οποία παραμένουν αόρατα ή αποτελούν ταμπού για τη συλλογική ιστορική μνήμη.
Εκτός από τις δύο εισαγωγικές μελέτες, ο τόμος περιλαμβάνει και είκοσι οκτώ εργασίες, οργανωμένες σε επτά θεματικές ενότητες: «Κατοχή και Αντίσταση», «Εμφύλιος», «Κράτος και κοινωνία: Διαχείριση της μνήμης», «Τέχνη, Λογοτεχνία, Μνήμη», «Ταυτότητες και πολιτικές συμπεριφορές», «Εκπαίδευση και Ιδεολογία», «Ιστορική Εκπαίδευση και Τραύμα».