Πρόλογος Γ' έκδοσης........................................................................................... V

Πρόλογος Β' έκδοσης......................................................................................... VII

Αντί προλόγου................................................................................................... XI

Κυριότερες συντομογραφίες............................................................................. XXIX

MΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΤΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ

Ι. Έννοια και μορφές της δημόσιας σύμβασης................................................................................ 1

Α. Μορφές δράσης της Δημόσιας Διοίκησης.................................................... 1

1. Η συμβατική δραστηριότητα του δημοσίου................................................... 1

2. Η έννοια της δημόσιας σύμβασης................................................................. 9

2.1. Εννοιολογικές οριοθετήσεις...................................................................... 9

2.1.1. Γενικά................................................................................................. 9

2.1.2. Η δημόσια σύμβαση στο ενωσιακό δίκαιο ............................................. 10

2.2. Δημόσιες συμβάσεις του δημοσίου και του ιδιωτικού δικαίου..................... 14

2.3. Οι συμβάσεις διαχείρισης της ιδιωτικής περιουσίας του δημοσίου................ 18

2.4. Ειδικότερα για την έννοια της διοικητικής σύμβασης ................................ 20

Β. Τα όρια της συμβατικής δραστηριότητας της διοίκησης............................... 31

Γ. Είδη δημοσίων συμβάσεων....................................................................... 41

1. Οι συμβαλλόμενοι στις δημόσιες συμβάσεις................................................. 41

1.1. Συμβάσεις μεταξύ δημοσίων νομικών προσώπων ...................................... 41

1.2.  Συμβάσεις μεταξύ νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου και ιδιωτών........ 44

1.2.1. Ανταλλακτικές συμβάσεις.................................................................... 44

1.2.2. Συμβάσεις συμβιβασμού...................................................................... 48

2. Το αντικείμενο των δημοσίων συμβάσεων ................................................. 50

2.1. Οι δημόσιες συμβάσεις........................................................................... 51

2.1.1. Οι δημόσιες συμβάσεις έργων............................................................... 51

2.1.2. Οι δημόσιες συμβάσεις προμηθειών....................................................... 55

2.1.3. Οι δημόσιες συμβάσεις υπηρεσιών ....................................................... 58

2.1.4. Οι μεικτές συμβάσεις........................................................................... 61

2.2. Συμβάσεις παραχώρησης......................................................................... 70

2.2.1. Η έννοια της σύμβασης παραχώρησης................................................... 70

2.2.2.  Συμβάσεις παραχώρησης δημοσίων έργων και συμβάσεις παραχώρησης υπηρεσιών                        76

2.2.3. Η σύμβαση παραχώρησης κατά το δίκαιο της ΕΕ.................................... 81

2.2.3.1. Υπό το καθεστώς των οδηγιών 2004/18 και 2004/17........................... 81

2.2.3.2. Το ισχύον καθεστώς της οδηγίας 2014/23/ΕΕ...................................... 82

2.2.4.  Οι συμβάσεις Σύμπραξης Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ)............ 90

ΙΙ. Το νομικό καθεστώς των δημοσίων συμβάσεων..................................................................... 95

Α. Οι δημόσιες συμβάσεις και το δίκαιο της ΕΕ.............................................. 95

1. Οι ρυθμίσεις των Οδηγιών για τις δημόσιες συμβάσεις............................... 100

2.  Η προσαρμογή της εθνικής νομοθεσίας (ν. 4412/2016 και ν. 4413/2016) στις οδηγίες 2014/24/ΕΕ, 2014/25/ΕΕ και 2014/23/ΕΕ .................................................................................. 101

2.1. Το καθεστώς του ν. 4412/2016 ............................................................ 101

2.2. Το καθεστώς του ν. 4413/2016 ............................................................ 102

3. Οι δημόσιες συμβάσεις για την άμυνα (Οδηγία 2009/81/ΕΚ)....................... 103

3.1. Η ιδιαιτερότητα των συμβάσεων για την άμυνα...................................... 103

3.2. Η εφαρμογή των διατάξεων της ΣυνθΛΕΕ.............................................. 105

3.2.1.  Οι προβλεπόμενες από το άρθρο 346 ΣυνθΛΕΕ (πρώην άρθρο 296 ΣΕΚ) εξαιρέσεις                     107

3.2.2.  Εξαιρέσεις με βάση το άρθρο 347 ΣυνθΛΕΕ (πρώην άρθρο 297 ΣΕΚ).... 110

3.3.  Το νομικό καθεστώς του δευτερογενούς ενωσιακού δικαίου για τις συμβάσεις αμυντικού εξοπλισμού           ................................................................................................ 111

3.3.1. Η υπαγωγή στο πεδίο εφαρμογή της γενικής οδηγίας ........................... 111

3.3.2. Η οδηγία 2009/81/ΕΚ....................................................................... 113

4.  Οι δικονομικές οδηγίες (Οδηγίες 89/665/ΕΟΚ, 92/13/ΕΚ και 2007/66/ΕΚ)               117

Β. Το εθνικό δίκαιο για τις δημόσιες συμβάσεις............................................ 120

1. Γενικά................................................................................................... 120

2.  Οι διατάξεις του Κώδικα Δημοσίου Λογιστικού (ν. 2362/1995)................. 122

2.1.  Οι συμβάσεις που δημιουργούν υποχρεώσεις σε βάρος του δημοσίου (άρθρα 79-84 ΚΔΛ)                122

2.2. Η ακυρότητα των συμβάσεων του δημοσίου (άρθρο 85 ΚΔΛ).................. 124

ΙΙΙ. Κανόνες ερμηνείας του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων............................................ 132

Α. Γενικές παρατηρήσεις............................................................................ 132

Β. Μέθοδοι ερμηνείας στο δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων.......................... 133

1.  Οι παραδοσιακοί κανόνες ερμηνείας του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων              133

2. Η εξακρίβωση του νοήματος του συμβατικού κειμένου............................... 134

Γ. Η σύμφωνη με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνεία............................................ 138

IV.  Η ευθεία εφαρμογή των συνθηκών στο πεδίο των δημοσίων συμβάσεων................... 143

Α.  Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και το ενωσιακό δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων        ................................................................................................ 143

1.  Ο ελεύθερος ανταγωνισμός στο ενωσιακό δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων              145

2.  Η ελεύθερη παροχή υπηρεσιών και η ελευθερία εγκατάστασης.................... 153

3. Η ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων, εμπορευμάτων και προσώπων.............. 158

3.1. Η ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων........................................... 158

3.1.1.  Μέτρα που διακρίνουν ευθέως μεταξύ εγχώριων και εισαγόμενων προϊόντων                   159

3.1.2.  Μέτρα που εισάγουν συγκεκαλυμμένες διακρίσεις μεταξύ εγχώριων και εισαγόμενων προϊόντων    ................................................................................................ 160

3.1.3.  Μέτρα που θίγουν από κοινού εγχώρια και εισαγόμενα προϊόντα.......... 160

3.2. Η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων................................................. 161

3.3. Η ελεύθερη κίνηση των κεφαλαίων........................................................ 162

4. Η προστασία της ανοικτής εσωτερικής αγοράς........................................... 163

Β.  Εξαιρέσεις και περιορισμοί κατά την εφαρμογή των κανόνων της ΣυνθΛΕΕ            166

1. Εξαιρέσεις που προβλέπονται ρητά στη Συνθήκη........................................ 166

2. Αποκλίσεις για λόγους δημοσίου συμφέροντος.......................................... 168

V.  Οι γενικές αρχές που διέπουν το δίκαιο τον δημοσίων συμβάσεων............ 171

Α. Η αρχή της υποχρεωτικής δημοσιότητας και της διαφάνειας..................... 171

Β. Η αρχή της ίσης μεταχείρισης ή της απαγόρευσης των διακρίσεων............. 177

Γ. Η αρχή της αντικειμενικότητας και της αμεροληψίας................................ 184

Δ. Η αρχή της υποχρεωτικής αιτιολογίας των αποφάσεων ............................ 186

Ε. Η αρχή της ασφάλειας δικαίου................................................................ 187

ΣΤ. Η αρχή της αναλογικότητας................................................................. 191

Ζ. Η αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης ή της ισοδυναμίας............................. 192

Η. Η αρχή της τυπικότητας στους δημόσιους διαγωνισμούς........................... 193

VI. Το πεδίο εφαρμογής των οδηγιών για τις δημόσιες συμβάσεις......................................... 195

Α. Τα υποκείμενα των δημοσίων συμβάσεων............................................... 195

1. Οι αναθέτουσες αρχές στο δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων....................... 195

1.1. Η λειτουργική έννοια της «αναθέτουσας αρχής»...................................... 195

1.2. Οι οργανισμοί δημοσίου δικαίου........................................................... 197

1.2.1.  Η οργανική διάρθρωση (νομική προσωπικότητα, δίκαιο που διέπει την λειτουργία του)               199

1.2.2.  Η επιδίωξη ειδικού σκοπού και η κάλυψη αναγκών γενικού συμφέροντος           199

1.2.3. Η άσκηση αποφασιστικού ελέγχου από το κράτος................................. 204

1.2.3.1. Η επιρροή μέσω της χρηματοδότησης .............................................. 205

1.2.3.2.  Ο έλεγχος μέσω του διορισμού της διοίκησης και της διαχείρισης των οικονομικών                   206

1.3.  Δημόσιες επιχειρήσεις και επιχειρήσεις που απολαύουν ειδικών ή αποκλειστικών δικαιωμάτων          ................................................................................................ 208

1.3.1. Η έννοια της δημόσιας επιχείρησης στην οδηγία 2014/25/ΕΕ................. 208

1.3.2. Επιχειρήσεις με ειδικά ή αποκλειστικά δικαιώματα................................ 208

1.4. Οι ενώσεις αρχών ή οργανισμών δημοσίου δικαίου................................. 210

2. Η εφαρμογή των Οδηγιών για συμβάσεις από μη αναθέτουσες αρχές............ 210

2.1. Επιδοτούμενες συμβάσεις έργου και υπηρεσιών....................................... 210

2.2. Ορισμένες συμβάσεις υπηρεσιών έρευνας και ανάπτυξης........................... 211

B. Το αντικείμενο των δημοσίων συμβάσεων στις Οδηγίες της ΕΕ.................. 211

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις....................................................................... 211

2.  Ο προϋπολογισμός της δημόσιας σύμβασης (ποσοτικό κριτήριο)................. 212

2.1.  Τα κατώτατα όρια των κοινοτικών οδηγιών για τις δημόσιες συμβάσεις                 212

2.1.1. Τα κατώτατα όρια της Οδηγίας 2014/24/ΕΕ......................................... 214

2.1.2. Τα κατώτατα όρια της Οδηγίας 2014/25/ΕΕ......................................... 215

2.1.3. Τα κατώτατα όρια της οδηγίας 2009/81/ΕΚ......................................... 215

2.2. Κανόνες εκτίμησης της αξίας της σύμβασης............................................. 216

2.3. Η απαγόρευση κατάτμησης της σύμβασης............................................... 219

2.3.1. Το νομοθετικό πλαίσιο...................................................................... 219

2.3.2.  Οι συμβάσεις των λειτουργικά ανεξάρτητων επιχειρησιακών μονάδων                222

3.  Το ειδικότερο αντικείμενο της σύμβασης στις Οδηγίες της ΕΕ (ποιοτικό κριτήριο)                 223

3.1. Γενικά................................................................................................ 223

3.2.  Συμβάσεις που διέπονται από την οδηγία 2014/24/ΕΕ και συμβάσεις που ρητά εξαιρούνται              224

3.2.1. Συμβάσεις που διέπονται από την οδηγία 2014/24/ΕΕ........................... 224

3.2.2. Οι προβλεπόμενες από την οδηγία εξαιρέσεις........................................ 226

3.2.2.1.  Συμβάσεις που συνάπτονται στους τομείς του ύδατος, της ενέργειας, των μεταφορών και των ταχυδρομικών υπηρεσιών..................................................................... 226

3.2.2.2.  Δημόσιες συμβάσεις που συνάπτονται στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας                      228

3.2.2.3.  Δημόσιες συμβάσεις που συνάπτονται δυνάμει διεθνών κανόνων........ 229

3.2.2.4. Ορισμένες συμβάσεις παροχής υπηρεσιών.......................................... 230

3.2.2.5. Συμβάσεις στον τομέα των τηλεπικοινωνιών..................................... 232

3.2.2.6.  Δημόσιες συμβάσεις υπηρεσιών που ανατίθενται βάσει αποκλειστικού δικαιώματος                    233

3.2.2.7.  Δημόσιες συμβάσεις μεταξύ οντοτήτων του δημοσίου τομέα............... 233

3.3.  Συμβάσεις που διέπονται από την οδηγία 2014/25/ΕΕ και συμβάσεις που ρητά εξαιρούνται              233

3.3.1. Δραστηριότητες που εμπίπτουν στην οδηγία 2014/25/ΕΕ....................... 236

3.3.1.1. Ο ενεργειακός τομέας (άρθρα 8 και 9 της οδηγίας)............................. 236

3.3.1.2. Ο τομέας του ύδατος (άρθρο 10 της οδηγίας).................................... 237

3.3.1.3.  Υπηρεσίες μεταφορών (άρθρο 11 της οδηγίας).................................. 238

3.3.1.4.  Λιμένες και αερολιμένες (άρθρο 12 της οδηγίας)............................... 238

3.3.1.5.  Ο τομέας των ταχυδρομικών υπηρεσιών (άρθρο 13 της οδηγίας)........ 239

3.3.1.6.  Εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου και αναζήτηση ή εξόρυξη άνθρακα και άλλων στερεών καυσίμων (άρθρο 14 της οδηγίας) ....................................................................... 239

3.3.2. Οι ρητά προβλεπόμενες από την οδηγία εξαιρέσεις................................ 240

3.3.2.1. Γενικές παρατηρήσεις...................................................................... 240

3.3.2.2. Ο κατάλογος των ειδικών εξαιρέσεων............................................... 242

3.3.2.2.1.  Συμβάσεις μεταπώλησης ή μίσθωσης σε τρίτους.............................. 242

3.3.2.2.2.  Συμβάσεις για την άσκηση δραστηριοτήτων σε χώρες μη κοινοτικές              242

3.3.2.2.3.  Συμβάσεις με συνδεδεμένες επιχειρήσεις και κοινοπραξίες (άρθρα 29 και 30 της οδηγίας)         ................................................................................................ 242

Γ.  Νομολογιακά διαπλασθέντες περιορισμοί στο πεδίο εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου των δημοσίων συμβάσεων: ανάθεση δημόσιας σύμβασης in-house, οιονεί in-house, και συμπράξεις δημοσίων φορέων - Δημόσιες συμβάσεις μεταξύ φορέων του δημοσίου τομέα (άρθρ. 12 της οδηγίας 2014/24/ΕΕ και άρθρ. 28 της οδηγίας 2014/25/ΕΕ)........................................................................... 244

1.  Η δι’ αυτεπιστασίας ανάληψη του έργου, προμήθειας ή παροχής υπηρεσιών («Η εσωτερική ανάθεση» ή σύμβαση «in house», και οιονεί εσωτερική ανάθεση - «quasi in-house»).................. 245

2.  Η νομική μορφή της «συνεργασίας ή σύμπραξης» μεταξύ δημοσίων φορέων               254

VII. Η διαδικασία ανάθεσης της δημόσιας σύμβασης................................................................. 260

Α. Ο δημόσιος διαγωνισμός........................................................................ 260

Β. Είδη διαγωνισμών για την ανάθεση δημοσίων συμβάσεων......................... 271

1. Κατά την εθνική νομοθεσία και το ενωσιακό δίκαιο................................... 271

1.1. Ο ανοικτός διαγωνισμός ..................................................................... 271

1.2.  Ο κλειστός διαγωνισμός ή διαδικασία με προεπιλογή.............................. 272

1.3. Ο συνοπτικός διαγωνισμός................................................................... 275

1.4. Η απευθείας ανάθεση .......................................................................... 276

2. Οι ειδικές διαδικασίες του ενωσιακού δικαίου........................................... 278

2.1. Το δυναμικό σύστημα αγορών.............................................................. 278

2.2. Ο ανταγωνιστικός διάλογος................................................................. 282

2.3. Οι συμφωνίες-πλαίσιο.......................................................................... 287

2.4. Ο ηλεκτρονικός πλειστηριασμός και οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι............... 293

2.4.1. Ο ηλεκτρονικός πλειστηριασμός......................................................... 293

2.4.2. Οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι............................................................... 299

2.5. Η σύμπραξη καινοτομίας στη νέα οδηγία 2014/24/ΕΕ.............................. 301

Γ. Η ιδιαίτερη περίπτωση της διαδικασίας με διαπραγμάτευση...................... 305

1. Εισαγωγή.............................................................................................. 305

2.  Διαδικασία διαπραγμάτευσης με δημοσίευση προκήρυξης........................... 307

2.1.  Η μη υποβολή κανονικών προσφορών ή η υποβολή απαράδεκτων προσφορών                   308

2.2.  Ειδικές περιστάσεις που σχετίζονται με την φύση, την πολυπλοκότητα ή τη νομική ή χρηματοοικονομική οργάνωση ή κίνδυνοι που συνδέονται με τους ανωτέρω παράγοντες......... 311

2.3.  Ανάγκη προσαρμογής των άμεσα διαθέσιμων λύσεων, και έργα, αγαθά ή υπηρεσίες που περιλαμβάνουν σχεδιαστικές ή καινοτόμες λύσεις........................................................... 313

2.4. Η αδυναμία καθορισμού των τεχνικών προδιαγραφών............................ 314

2.5. Η διαδικασία ..................................................................................... 315

3.  Διαδικασία διαπραγμάτευσης χωρίς δημοσίευση προκήρυξης....................... 317

3.1.  Γενικοί κανόνες για όλα τα είδη των συμβάσεων.................................... 317

3.1.1.  Η μη υποβολή προσφορών, η υποβολή ακατάλληλων προσφορών κ.λπ.              320

3.1.2.  Η ύπαρξη ενός μόνο υποψηφίου αναδόχου για τεχνικούς λόγους ή για λόγους προστασίας αποκλειστικών δικαιωμάτων....................................................................................... 325

3.1.3. Η προϋπόθεση του κατεπείγοντος....................................................... 329

3.2.  Η διαδικασία διαπραγμάτευσης χωρίς προηγούμενη δημοσίευση προκήρυξης στις συμβάσεις προμηθειών       ................................................................................................ 333

3.3.  Η διαδικασία διαπραγμάτευσης χωρίς προηγούμενη δημοσίευση προκήρυξης στις συμβάσεις υπηρεσιών        ................................................................................................ 334

3.4.  Η διαδικασία διαπραγμάτευσης χωρίς προηγούμενη δημοσίευση προκήρυξης στις συμβάσεις έργων και υπηρεσιών.......................................................................................... 335

Δ. Κανόνες διενέργειας δημόσιων διαγωνισμών.......................................... 340

1.  Η προετοιμασία της διαδικασίας και η διακήρυξη του διαγωνισμού............. 340

1.1. Η προετοιμασία της διαδικασίας............................................................ 340

1.1.1. Συγκρότηση και τήρηση φακέλου δημόσιας σύμβασης........................... 340

1.1.2. Προκαταρκτικές διαβουλεύσεις της αγοράς.......................................... 341

1.1.3. Προηγούμενη εμπλοκή υποψηφίων ή συμφερόντων.............................. 342

1.1.4. Επάρκεια προϋπολογισμού και ωριμότητα της σύμβασης....................... 343

1.2. Η διακήρυξη του διαγωνισμού.............................................................. 345

1.3. Κανόνες δημοσιότητας και διαφάνειας................................................... 354

1.4. Η υποχρέωση δημοσίευσης προκήρυξης.................................................. 361

2. Οι προδιαγραφές της σύμβασης................................................................ 364

2.1. Ο καθορισμός των προδιαγραφών......................................................... 364

2.2. Οι διατάξεις των οδηγιών για τις προδιαγραφές...................................... 369

3.  Η υποβολή των προσφορών των υποψηφίων αναδόχων............................ 375

3.1.  Οι προθεσμίες για την υποβολή προσφορών μετά την δημοσίευση της προκήρυξης              375

3.2. Η πρόσκληση των υποψηφίων αναδόχων............................................... 378

3.3.  Η κατάθεση των δικαιολογητικών συμμετοχής και της προσφοράς........... 379

3.3.1. Γενικά............................................................................................. 379

3.3.2. Περιεχόμενο προσφορών και αιτήσεων συμμετοχής .............................. 379

3.3.3.  Χρόνος και τρόπος υποβολής των προσφορών και αιτήσεων συμμετοχής             385

3.3.4. Χρόνος ισχύος των προσφορών.......................................................... 389

3.4. Η υποδιαίρεση συμβάσεων σε τμήματα .................................................. 390

4.  Διευκρινήσεις και συμπλήρωση των προσφορών....................................... 394

5. Η διαδικασία αποσφράγισης των φακέλων................................................ 402

6. Τα όργανα του διαγωνισμού .................................................................. 407

7.  Η αντιμετώπιση φαινομένων διαφθοράς στην ανάθεση δημοσίων συμβάσεων            409

Ε.  Η διαδικασία επιλογής του αναδόχου: Ο έλεγχος της καταλληλότητας των υποψηφίων                    411

1.  Γενική προσέγγιση: κριτήρια ποιοτικής επιλογής του αναδόχου ................. 411

2.  Οικονομική και χρηματοοικονομική επάρκεια .......................................... 417

3. Τεχνικές και επαγγελματικές ικανότητες.................................................... 421

4.  Τα προσωπικά και επαγγελματικά προσόντα του υποψήφιου αναδόχου....... 427

4.1. Γενικά ............................................................................................... 427

4.2.  Η προσωπική κατάσταση: εντιμότητα και φερεγγυότητα του υποψηφίου αναδόχου                         432

4.3. Άδεια άσκησης της επαγγελματικής δραστηριότητας................................ 447

4.3.1.  Η εγγραφή σε επαγγελματικό ή εμπορικό μητρώο κ.λπ......................... 447

4.3.2. Εγγραφή σε επίσημους καταλόγους οικονομικών φορέων...................... 453

5.  Άλλα κριτήρια αποκλεισμού του υποψηφίου αναδόχου.............................. 455

6.  Η νομική μορφή του οικονομικού φορέα και η προσφυγή σε δάνεια εμπειρία             459

6.1.  Η νομική μορφή του προσφέροντος - έννοια οικονομικού φορέα............. 459

6.2. Η δάνεια εμπειρία................................................................................ 465

ΣΤ. Η διαδικασία ελέγχου και αξιολόγησης των προσφορών......................... 470

1. Ο έλεγχος των δικαιολογητικών.............................................................. 470

1.1.  Η αρχή της τυπικότητας κατά τον έλεγχο των δικαιολογητικών ............. 470

1.2. Τα υποβαλλόμενα πιστοποιητικά........................................................... 473

1.2.1. Το Ευρωπαϊκό Ενιαίο Έγγραφο Σύμβασης........................................... 476

1.2.2. To Επιγραμμικό αποθετήριο πιστοποιητικών (e-Certis) ........................ 480

1.2.3. Εγγυητικές επιστολές......................................................................... 481

1.2.4.  Πιστοποιητικό ότι οι υποψήφιοι δεν τελούν σε πτώχευση, εκκαθάριση και αναγκαστική διαχείριση           ................................................................................................ 483

1.2.5. Ασφαλιστική και φορολογική ενημερότητα.......................................... 484

1.2.6. Πιστοποιητικά ονομαστικοποίησης μετοχών........................................ 484

1.2.7.  Υπεύθυνη δήλωση περί μη καταδίκης κατά το άρθρο 3 του ν. 3310/2005            487

1.2.8. Ποινικό μητρώο και επαγγελματικά παραπτώματα................................ 487

2.  Αξιολόγηση των προσφορών και των αιτήσεων συμμετοχής....................... 488

2.1.Στις δημόσιες συμβάσεις έργων ............................................................. 488

2.2.  Στις δημόσιες συμβάσεις μελετών, τεχνικών και λοιπών συναφών επιστημονικών υπηρεσιών            ................................................................................................ 490

2.3.  Στις δημόσιες συμβάσεις προμηθειών και παροχής γενικών υπηρεσιών...... 491

3. Η απόρριψη των προσφορών................................................................... 494

Ζ. Η ανάθεση της σύμβασης....................................................................... 495

1. Εισαγωγή.............................................................................................. 495

2. Κριτήρια ανάθεσης της δημόσιας σύμβασης............................................... 497

2.1.  Τα κριτήρια ανάθεσης των δημοσίων συμβάσεων................................... 497

2.1.1. Ανάθεση με βάση τη χαμηλότερη τιμή................................................. 498

2.1.2.  Ανάθεση με βάση το κόστος με προσέγγιση αποτελεσματικότητας.......... 501

2.1.3.  Ανάθεση με βάση την βέλτιστη σχέση ποιότητας-τιμής......................... 504

2.1.4.  Περιβαλλοντικές και κοινωνικές παράμετροι των κριτηρίων ανάθεσης                508

2.2.  Τα κριτήρια ανάθεσης στη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης                511

2.2.1. Η μη εξαντλητική απαρίθμηση των κριτηρίων...................................... 511

2.2.2. Περιορισμοί στην ευχέρεια της αναθέτουσας αρχής............................... 512

2.2.2.1. Η σύνδεση με το αντικείμενο της σύμβασης ...................................... 513

2.2.2.2. Διαφάνεια και αντικειμενικότητα των κριτηρίων............................... 514

2.2.2.3.  Καταλληλότητα κριτηρίων............................................................. 518

2.3.  Σχέση μεταξύ κριτηρίων επιλογής και ανάθεσης .................................... 518

3. Εναλλακτικές προσφορές ........................................................................ 521

4. Οι ασυνήθιστα χαμηλές προσφορές .......................................................... 523

5.  Η ολοκλήρωση της διαδικασίας ανάθεσης της σύμβασης ........................... 530

5.1.  Η έκδοση και κοινοποίηση της πράξης κατακύρωσης ............................. 530

5.2. Η έγκριση των αποτελεσμάτων του διαγωνισμού.................................... 531

6. Η υπογραφή της σύμβασης...................................................................... 537

7. Οι ενστάσεις κατά τη διαγωνιστική διαδικασία.......................................... 538

Η.  Θεσμικές εγγυήσεις διαφάνειας προληπτικού χαρακτήρα στις διαδικασίες ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων  ................................................................................................ 542

1. Προληπτικός έλεγχος νομιμότητας του Ελεγκτικού Συνεδρίου ................... 542

2.  Ο έλεγχος από το Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (ΕΣΡ).................... 555

3.  Η Ενιαία Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Συμβάσεων (ΕΑΑΔΗΣΥ)............... 571

3.1. Το νομοθετικό πλαίσιο της ΕΑΑΔΗΣΥ.................................................. 571

3.2. Οι βασικές αρμοδιότητες της Αρχής....................................................... 573

3.2.1.  Εποπτικές και συντονιστικές αρμοδιότητες στον τομέα των δημοσίων συμβάσεων            573

3.2.2.  Μέριμνα για την τήρηση των αρχών του εθνικού και του ενωσιακού δικαίου                  574

3.2.3.  Γνωμοδοτικές αρμοδιότητες.............................................................. 574

3.2.3.1.  Απλές γνώμες επί διατάξεων σχεδίων νόμων ή προεδρικών διαταγμάτων          574

3.2.3.2.  Σύμφωνες γνώμες για διατάξεις σχεδίων λοιπών κανονιστικών πράξεων           575

3.2.3.3.  Σύμφωνες γνώμες για την προσφυγή στη διαδικασία της διαπραγμάτευσης                   576

3.2.4.  Έκδοση κανονισμών και παροχή κατευθυντήριων οδηγιών................... 581

3.2.5. Κανονιστικές αρμοδιότητες................................................................ 581

3.2.6.  Εποπτικές αρμοδιότητες επί των αναθετουσών αρχών και των εθνικών εποπτικών και ελεγκτικών οργάνων......................................................................................................... 582

3.2.7. Ελεγκτικές αρμοδιότητες.................................................................... 583

3.2.8.  Αρμοδιότητες ερμηνείας δικαίου δημοσίων συμβάσεων........................ 585

3.2.9. Συμβουλευτικές αρμοδιότητες............................................................ 585

3.2.10.  Συμμετοχή και εκπροσώπηση της Χώρας σε διεθνείς οργανισμούς κ.λπ.             585

Θ. Η ματαίωση του δημόσιου διαγωνισμού.................................................. 586

1.  Ο ενωσιακός και εθνικός κανόνας: ευχέρεια της αναθέτουσας αρχής για τη ματαίωση της διαγωνιστικής διαδικασίας......................................................................................... 586

2. Η νομοθετική ρύθμιση σε εθνικό επίπεδο.................................................. 589

VIII.  Κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές στο δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων                  595

Α.  Εισαγωγή: η αξίωση για οικολογικές συμβάσεις και η επιδίωξη σκοπών κοινωνικής πολιτικής           ................................................................................................ 595

Β.  Το κανονιστικό πλαίσιο του πρωτογενούς ενωσιακού δικαίου για τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια στις δημόσιες συμβάσεις...................................................................... 602

Γ.  Τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά κριτήρια στις οδηγίες για τις δημόσιες συμβάσεις                        610

ΙΧ. Η εκτέλεση της δημόσιας σύμβασης....................................................................................... 623

Α. Οι συμβατικές υποχρεώσεις................................................................... 633

1. Υποχρεώσεις του αναδόχου ..................................................................... 634

1.1.  Χρονοδιάγραμμα και προθεσμίες εκτέλεσης της σύμβασης........................ 642

1.2.  Εκτέλεση εξωσυμβατικών (συμπληρωματικών) εργασιών ........................ 645

1.3.  Υποκατάσταση τρίτου στην εκτέλεση της σύμβασης................................ 654

1.3.1. Η απαγόρευση εκχώρησης της σύμβασης.............................................. 654

1.3.2. Η υπεργολαβία................................................................................. 658

1.4. Επιμετρήσεις και σύνταξη λογαριασμών................................................. 662

1.4.1.  Επιμετρήσεις εμφανών και αφανών εργασιών στα δημόσια έργα............ 662

1.4.2. Σύνταξη λογαριασμών....................................................................... 670

1.5.  Αποκατάσταση ελαττωμάτων του αντικειμένου της σύμβασης.................. 673

1.6. Υποχρέωση συντήρησης του έργου - Ο κίνδυνος του έργου..................... 678

1.6.1. Αποκατάσταση βλαβών του έργου...................................................... 678

1.6.2. Χρόνος εγγύησης και συντήρησης έργου.............................................. 681

2. Υποχρεώσεις του εργοδότη...................................................................... 683

2.1. Η καταβολή της συμβατικής αμοιβής του αναδόχου................................. 683

2.2. Υπερημερία εργοδότη........................................................................... 687

2.3.  Η αναθεώρηση της συμβατικής αμοιβής του οικονομικού φορέα (εργολήπτη)         692

Β. Η τροποποίηση της δημόσιας σύμβασης................................................... 694

1.  Γενικά: Τροποποίηση της δημόσιας σύμβασης και ανταγωνισμός................. 694

2. Η απρόοπτη μεταβολή των όρων της σύμβασης......................................... 698

2.1.  Η ανατροπή της οικονομικής ισορροπίας της σύμβασης και η διορθωτική παρέμβαση του δικαστή κατά το άρθρο 388 ΑΚ.................................................................................... 698

2.2.  Η εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 200 και 288 ΑΚ στις δημόσιες συμβάσεις             699

3.  Η έμμεση επέμβαση της διοίκησης στη δημόσια σύμβαση............................ 706

Γ. Εξέλιξη και λύση της δημόσιας σύμβασης................................................. 708

1. Η παραλαβή του συμβατικού αντικειμένου................................................ 708

2. Η ανώμαλη εξέλιξη της δημόσιας σύμβασης............................................... 714

3. Επιβολή κυρώσεων στον ανάδοχο............................................................ 717

4. Η λύση της δημόσιας σύμβασης................................................................ 721

4.1. Ο θάνατος και η πτώχευση του αναδόχου............................................... 722

4.2. Η λύση της δημόσιας σύμβασης από τον εργοδότη.................................. 723

4.3. Η λύση της δημόσιας σύμβασης από τον ανάδοχο.................................... 727

4.4. Ματαίωση της διάλυσης....................................................................... 731

5. Έκπτωση του αναδόχου........................................................................... 733

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ

Χ.  Έννομη προστασία κατά την ανάθεση των δημοσίων συμβάσεων................................. 743

Α. Η έννομη προστασία με τις διοικητικές προσφυγές................................... 743

1. Γενικές παρατηρήσεις.............................................................................. 743

2.  Διάρθρωση και πεδίο εφαρμογής του ν. 4412/2016 για την έννομη προστασία στο προσυμβατικό στάδιο         ................................................................................................ 749

Β.  Η προσφυγή ενώπιον της Αρχής Εξέτασης Προδικαστικών Προσφυγών.... 756

1.  Η προδικαστική προσφυγή κατά πράξεων που εκδίδονται πριν από την σύναψη της σύμβασης            ................................................................................................ 756

1.1. Γενικά................................................................................................ 756

1.2. Νομιμοποίηση και έννομο συμφέρον...................................................... 758

1.3. Το αντικείμενο της προσβολής.............................................................. 770

1.4. Η υποχρεωτικότητα της προδικαστικής προσφυγής.................................. 775

1.5. Η αρχή της άπαξ άσκησης της προδικαστικής προσφυγής.......................... 777

1.6. Το μη επιτρεπτό της άσκησης άλλης διοικητικής προσφυγής..................... 778

1.7. Η προθεσμία της προδικαστικής προσφυγής............................................ 778

1.8. Η άσκηση και περιεχόμενο της προδικαστικής προσφυγής ....................... 782

1.9. Η καταβολή παραβόλου................................................................... ... 785

1.10. Η παρέμβαση..................................................................................... 786

1.11.  Το µη επιτρεπτό της άσκησης προδικαστικής προσφυγής κατά απόφασης της ΑΕΠΠ επί προσφυγής άλλου προσώπου........................................................................................... 789

1.12.  Το ανασταλτικό αποτέλεσμα της προθεσμίας και άσκησης της προδικαστικής προσφυγής                791

1.13. Η διαδικασία εξέτασης της προδικαστικής προσφυγής............................ 792

1.13.1.  Κοινοποιήσεις της προδικαστικής προσφυγής.................................... 792

1.13.2.  Υποχρέωση της αναθέτουσας αρχής για διαβίβαση του φακέλου της υπόθεσης                 794

1.13.3.  ∆ικαίωµα γνώσης του φακέλου από τους ενδιαφερόµενους.................. 795

1.13.4. Συνέπειες μη αποστολής ή αποστολής ελλιπούς φακέλου...................... 796

1.13.5.  Παράθεση αρχικής ή συμπληρωματικής αιτιολογίας της προσβαλλόμενης           798

1.13.6.  Καθορισµός της ηµεροµηνίας συζήτησης της προσφυγής..................... 801

1.13.7. Ορισµός και καθήκοντα Εισηγητή..................................................... 802

1.13.8.  Εξέταση της προδικαστικής προσφυγής - Έκταση εξουσίας ελέγχου - Η απόφαση της ΑΕΠΠ        ................................................................................................ 803

1.13.9.  Λήξη της διαδικασίας ενώπιον της ΑΕΠΠ - Υποχρέωση συμμόρφωσης της αναθέτουσας αρχής     ................................................................................................ 817

1.14. Προσωρινά μέτρα.............................................................................. 819

2.  Η προδικαστική προσφυγή για την κήρυξη της ακυρότητας της σύμβασης.........        827

2.1.  Γενικά για το κανονιστικό πλαίσιο και τους λόγους κήρυξης της ακυρότητας          827

2.2. Οργάνωση συστήµατος κήρυξης ακυρότητας .......................................... 830

2.2.1. Ενδικοφανές μέσο - Νομιμοποίηση..................................................... 830

2.2.2. Τρόπος άσκησης της προσφυγής......................................................... 832

2.2.3. Παρέμβαση των ενδιαφερόμενων........................................................ 833

2.3. Προθεσµία.......................................................................................... 834

2.4.  Ανασταλτικό αποτέλεσµα της προσφυγής.............................................. 835

2.5.  Δυνατότητα μη κήρυξης ακυρότητας - Εναλλακτικές κυρώσεις................. 835

2.6.  Συνέπειες κήρυξης της ακυρότητας της σύμβασης.................................... 838

Γ.  Η δικαστική προστασία στο στάδιο που προηγείται της σύναψης της σύμβασης        841

1. Γενικές παρατηρήσεις ............................................................................. 841

2.  Ειδικότερα: το δικονομικό καθεστώς του ν. 4412/2016 για την δικαστική επίλυση των διαφορών στο προσυμβατικό στάδιο........................................................................... 845

2.1. Δικαιοδοσία και αρμοδιότητα .............................................................. 850

2.2. Η προσωρινή δικαστική προστασία....................................................... 865

2.3. Η κύρια δικαστική προστασία............................................................... 889

ΧΙ.  Έννομη προστασία κατά την εκτέλεση των δημοσίων συμβάσεων............................... 894

Α.  Το νομικό καθεστώς των ενδικοφανών προσφυγών στις δημόσιες συμβάσεις          894

1. Δημόσια έργα......................................................................................... 894

2.  Μελέτες και παροχή τεχνικών και λοιπών συναφών επιστημονικών υπηρεσιών          901

3.  Προμήθειες και γενικές υπηρεσίες............................................................ 904

Β.  Η δικαστική έννομη προστασία κατά την εκτέλεση της δημόσιας σύμβασης             905

1. Η κύρια δικαστική προστασία.................................................................. 905

1.1. Δικαιοδοσία και αρμοδιότητα............................................................... 905

1.2. Το εισαγωγικό ένδικο βοήθημα............................................................. 916

1.3. Η προσβολή της βλαπτικής πράξης ή παράλειψης ................................... 921

1.4. Η αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού................................................... 924

2. Η προσωρινή δικαστική προστασία.......................................................... 931

3. Η Διαταγή Πληρωμής............................................................................. 934

ΧΙΙ.  Αποζημιωτικές αξιώσεις στο προσυμβατικό στάδιο και στο στάδιο της εκτέλεσης  της σύμβασης............................................................................................................................ 943

Α.  Αγωγή αποζημίωσης για παράνομο αποκλεισμό από την συμμετοχή σε διαγωνισμό ή την ανάθεση δημόσιας σύμβασης........................................................................................... 943

1.  Η προσυμβατική ευθύνη κατά τις διατάξεις του ν. 4412/2016..................... 943

2.  Αποζημίωση κατά τις διατάξεις των άρθρων 104-106 ΕισΝΑΚ στο προσυμβατικό στάδιο                   959

Β.  Αποζημίωση για παράνομες πράξεις ή παραλείψεις κατά την εκτέλεση της σύμβασης                      962

Βιβλιογραφία...................................................................................................................................... 965

Ευρετήριο λημμάτων..................................................................................................................... 987