Γιάννης Η.Παππάς

Για την ποίηση του Τζιουζέππε Ουνγκαρέττι

Ο Ουνγκαρέττι ξεκίνησε την περιπέτεια της ζωής και της τέχνηςαπότην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου έχοντας στις αποσκευές του, όπως και ο δικός μας Αλεξανδρινός ο Καβάφης, την αρματωσιά τριών γλωσσών και τριών πολιτισμών. Ο Ουνγκαρέττι την Ιταλική, Γαλλική και Αραβική, ο Καβάφης την Ελληνική, Αγγλική και Γαλλική.

Ο Ουνγκαρέττι προσπάθησε ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα να πάρει μέρος σε όλα τα πνευματικά κινήματα της εποχής του. Στο Παρίσι συνδέεται με τους φουτουριστές, αργότερα με τους συμβολιστές και τον Έλιοτ, με τους σουρεαλιστές και τον δικό μας, τον Οδυσσέα Ελύτη, με όλα σχεδόν τα παγκόσμια κινήματα της εποχής του και με τους εκπροσώπους τους, τόσο στη Γαλλία, την Ιταλία όσο και αλλού.

Οι φουτουριστές, όπως είναι γνωστό, εισήγαγαν κάθε νέο μέσο στην καλλιτεχνική έκφραση και χαιρέτησαν τα νέα τεχνολογικά μέσα της εποχής ως ένα θρίαμβο του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Αντιτάχθηκαν στον Ρομαντισμό, τις παλιές τεχνοτροπίες, την παράδοση, την ηθική, την αρχαιολογία, τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες κ.λπ. και ύμνησαν την ταχύτητα και τις βιομηχανικές πόλεις. Όπως θα γράψει και ο ίδιος ο Μαρινέτι: «Ο Φουτουρισμός βασίζεται στην πλήρη ανανέωση της ανθρώπινης ευαισθησίας, που προκαλείται από τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις. Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν τον τηλέγραφο, το τηλέφωνο, τον φωνόγραφο, το ποδήλατο, τη μοτοσικλέτα, το αυτοκίνητο, το υπερωκεάνιο, το πηδαλιουχούμενο, το αεροπλάνο, τον κινηματογράφο, τη μεγάλη εφημερίδα δεν έχουν ανακαλύψει ακόμη πως αυτά τα μέσα επικοινωνίας, μεταφοράς και πληροφόρησης ασκούν αποφασιστική επίδραση στην ψυχή τους».

Ο Ουνγκαρέττι ζει σε μια περίοδο κατά την οποία οι ιδέες και οι στόχοι που είχαν οι άνθρωποι μέχρι εκείνη τη στιγμή αρχίζουν να διαταράσσονται και να μεταμορφώνονται. Υπάρχει μια μεγάλη επιθυμία για αλλαγή, μια επανάσταση απέναντι στην παράδοση και στο παρελθόν. Ο Ουνγκαρέττι απομακρύνεται από τον Φουτουρισμό, γιατί τα ποιήματα των φουτουριστών, όπως του Μαρινέτι, δεν έχουν νόημα, παρά μονάχα στην ανάπτυξη της παραδοσιακής φόρμας. Αντίθετα για τον Ουνγκαρέττι αυτή η εξέλιξη της μορφής δεν εκφράζει μια ολοκληρωμένη αντίθεση εναντίον της παράδοσης, αλλά παρουσιάζει την σύγχυση και την ψυχική κατάσταση όλων των ανθρώπων εκείνη την περίοδο. Πράγματι ο Ουνγκαρέττι θέτει ερωτήματα στα ποιήματά του, δεν αδιαφορεί γι’ αυτή την αταξία. Αυτές οι ερωτήσεις είναι αυτές που προέρχονται από την καρδιά του κάθε ανθρώπου που δεν αποφεύγει, αλλά συναντά την πραγματικότητα.

Αν και είμαστε συνεχώς θλιμμένοι και καταπιεσμένοι, κυρίως γιατί δεν είμαστε πλασμένοι για τον πόνο, πρέπει να ζητήσουμε μια απάντηση, να αναζητήσουμε ένα νόημα. Πρέπει να ελπίζουμε, να είμαστε αφοσιωμένοι στη ζωή, γιατί ο άνθρωπος έχει μια πεινασμένη καρδιά, διψασμένη για το άπειρο. Για τον λόγο αυτό, για να εκφράσει την προσκόλλησή του στη ζωή, για να εξωτερικεύσει αυτό το ερώτημα για το νόημα της ζωής έγραψε ποίηση ο Ουνγκαρέττι. Αυτή είναι η διαφορά του Ουνγκαρέττι από τους φουτουριστές. Όποιος είναι προσκολλημένος στην ζωή, πράγματι, ρωτάει, ενώ όποιος είναι αδιάφορος, όποιος εκφράζει μόνο τα λεκτικά του παιχνίδια, όπως οι φουτουριστές, είναι γιατί δεν ψάχνει ένα νόημα στη ζωή του και στη ζωή των άλλων.

Η πρώτη περίοδος της ποίησης του Ουνγκαρέττι χαρακτηρίζεται από την επίδραση του γαλλικού συμβολισμού και ιδιαίτερα του Μαλαρμέ. Η δύναμή του είναι να απομονώσει και να προσαρμόσει την ενιαία λέξη, στις δικές του ηχητικές και ρυθμικές αξίες, και σ’ αυτές της συναισθηματικής έντασης. Οι παραδοσιακές μετρικές φόρμες σπάνε για να αφήσει χώρο στην παύση, στη σιωπή. Πρόκειται σχεδόν πάντοτε για σύντομα ποιήματα, συχνά ακόμη και μιας λέξης. Σ’ αυτήν την περίοδο η γλώσσα είναι «η ομιλούμενη», χαμηλόφωνη, καθίσταται εκφραστική και δονούμενη από την ένταση με την οποία προφέρεται. Το ίδιο ισχύει και για τις εικόνες των οποίων η γοητεία προκύπτει κυρίως από την ηθελημένη και εκλεπτυσμένη φτώχεια τους.

Η διαμόρφωση του Ουνγκαρέττι γίνεται αρχικά στην Αίγυπτο, σε ένα περιβάλλον ζωτικής σημασίας και πολύ υποβλητικό. Στη συνέχεια έρχεται σε επαφή με το φλογερό πρωτοποριακό πολιτιστικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον του Παρισιού, όπου συγκλίνουν οι καινοτόμες εμπειρίες πολλών από τους μεγαλύτερους διανοούμενους της εποχής, που έμελλε να γίνουν σημείο αναφοράς ολόκληρου του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στη διάρκεια των πρώτων χρόνων του αιώνα ο Ουνγκαρέττι διαβάζει και μελετά τα έργα του Μπωντλαίρ και του Μαλαρμέ: στις σελίδες τους ωριμάζει το νεανικό του ποιητικό ιδανικό ως μια απόλυτη μορφή της γραφής και της επικοινωνίας. Από τον Μπωντλαίρ και τον Μαλαρμέ και από τον φίλο του Απολιναίρ, ο Ουνγκαρέττι μαθαίνει την τέχνη της συνθετικής στιχουργίας, η οποία επικεντρώνεται γύρω από μερικές συμβολικές εικόνες, σε λίγες υπαινικτικές λέξεις.

Υπό αυτό το πρίσμα η ποίηση του Ουνγκαρέττι μπορεί να θεωρηθεί γνήσιο προϊόν δύο λογοτεχνικών κινημάτων τα οποία συμφωνούν στο να κρίνουν τον παραδοσιακό ποιητικό λόγο φτάνοντάς τον στα εκφραστικά του όρια. Από τη μια υπάρχει η αντικλασική παρότρυνση των φουτουριστών, η οποία υποχρεώνει τον λόγο στο να δημιουργεί εικόνες, ήχο, χώρο, χειρονομίες. Από την άλλη, αντίθετα, χάρη στον πειραματισμό των συμβολιστών και ειδικά του Μα­λαρμέ, η γραφή αναπτύσσεται ως «αυτόνομο γλωσσικό έργο» κάτω από την «ξένη επίδραση» της μουσικής. Η γραπτή σελίδα καθίσταται μια «παρτιτούρα» για να «διαβαστεί δυνατά» και η λέξη, μετασχηματίζεται σε «καθαρή και διανοητική φαντασίωση», αφηρημένη, αποστερημένη σχεδόν από την άμεση σημασία.

Η ανθρώπινη και ποιητική του ωρίμανση σημειώνεται κυρίως στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, σε άμεση επαφή με τη βία, τον πόνο και τον θάνατο. Από αυτή την εμπειρία πηγάζει ο βασικός πυρήνας της ποίησής του: ο πόνος και ο θάνατος δεν ακυρώνουν τη χαρά της ζωής, την ελπίδα και την ικανότητα του να ξαναρχίσεις. Η ποίηση του Ουνγκαρέττι έχει ως άξονα τη διαλεκτική ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, ανάμεσα στον πόνο και τη χαρά. Οι βιωμένες εμπειρίες του ποιητή αποκτούν οικουμενικό χαρακτήρα, αφορούν δηλαδή όλους τους ανθρώπους. (Απόσπασμα από τον πρόλογο)