Ο Π. Νιρβάνας στα 1906, τέσσερα δηλαδή χρόνια προτού πεθάνει ο Παπαδιαμάντης, έγραφε τα εξής: `Τα φιλολογικά του έργα, τα οποία σήμερον αριθμούν τόσας εκδόσεις, εκτός της μνημειώδους εθνικής εκδόσεως, ήσαν διεσπαρμένα εις εφημερίδας και περιοδικά, τα οποία με κόπους και μόχθους περισυνέλεξαν οι εκδόται αργότερα`. Το `σήμερον` το τοποθετούσε φανταστικά στον εικοστό πρώτο αιώνα, ενώ μόλις είχε μπει ο εικοστός. Αλλά τη στιγμή, που οραματιζόταν ή προέβλεπε μια τέτοια κατάσταση των παπαδιαμαντικών πραγμάτων για την επόμενη εκατονταετία, δεν υπήρχε ούτε μια έκδοση του Παπαδιαμάντη· δεν είχαν αξιωθεί να δουν το φως ούτε τα `Θαλασσινά Ειδύλλια` καν, που ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης είχε προαναγγείλει.
Η πρώτη έκδοση, του Φέξη, άρχισε όταν πια ο Παπαδιαμάντης δε βρισκόταν στη ζωή, πράγμα με συνέπειες σχεδόν καταστροφικές. Πιο κάτω θα φανεί καλύτερα η σημασία του `καταστροφικές`. Εδώ περιορίζομαι να θυμίσω πώς η έλλειψη μιας, έστω λειψής και πρόχειρης, έκδοσης του Παπαδιαμάντη πριν από τα 1911 είχε, κοντά στα άλλα, και τούτο το αποτέλεσμα: να μην κρατάει στα χέρια του ο Ξενόπουλος ούτε ένα τομίδιο με κείμενα του Παπαδιαμάντη, αλλά να βασίζεται αποκλειστικά στη μνήμη του, όταν αμέσως μετά το θάνατο εκείνου (1911) γράφει το γνωστό μελέτημα `Το έργον του Παπαδιαμάντη`. [...]
Η πρώτη συνολική έκδοση του Παπαδιαμάντη έγινε μετά τον πόλεμο από τον Βαλέτα (1954). Τώρα που γράφεται ο πρόλογος αυτός, χωρίς να έχουμε ακόμα πατήσει τα κατώφλια του εικοστού πρώτου αιώνα, οι εκδόσεις του Παπαδιαμάντη είναι δυσαρίθμητες - εδώ αλήθεψε η πρόβλεψη του Νιρβάνα. Δεν έχουμε όμως ακόμα τη `μνημειώδη εθνική` ή `κλασική`, και μια προσεχτική μελέτη των κριτικών υπομνημάτων αυτής εδώ της έκδοσης θα δείξει πως ο λόγος τούτος δεν είναι υπερβολικός ή άδικος.
Πρέπει να δηλωθεί από την αρχή και με έμφαση πως ποτέ δε θα είμαστε σε θέση να έχουμε μια πλήρη και ακριβή έκδοση του Παπαδιαμάντη. Η πληρότητα και η ακρίβεια είναι δύο αρετές που εξασφαλίζονται, όταν ο ίδιος ο συγγραφέας φροντίζει για την έκδοση, ή, τουλάχιστο, όταν έχει διασωθεί όλο το αρχείο του. Είπαμε όμως πως ο Παπαδιαμάντης πέθανε, προτού να δει τυπωμένο έστω και ένα μικρό τόμο με τα διηγήματά του. Από το άλλο μέρος, το αρχείο του, το οποίο και όσο ήταν, έχει οριστικά σκορπιστεί και κατά το μεγαλύτερο μέρος χαθεί.
Αν λοιπόν έτσι είναι τα πράγματα και αν η αδυναμία μας να έχουμε το κείμενο του Παπαδιαμάντη όπως βγήκε από το χέρι του εξαγγέλεται προκαταβολικά, τι μπορούμε -και τι πρέπει- να προσδοκούμε από μια έκδοσή του, που λαβαίνει το θάρρος να αυτοχαρακτηρίζεται κριτική; Μόνο τούτου: τη μεγαλύτερη, κατά το δυνατό, προσέγγιση στην απόλυτη πληρότητα και ακρίβεια. [...]