Το `Η περί Μικράς Ασίας και των εν αυτή Κρυπτοχριστιανών` είναι η διάλεξις που είχε γίνει στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός στις 4 Μαρτίου 1921 από τον τότε αντιπρόεδρο του Μικρασιατικού Συλλόγου Ανατολή, ιατρό, Κωνσταντίνο Γ. Λαμέρα. Είχε εκδοθεί δε τον ίδιο χρόνο σε βιβλίο από τις εκδόσεις Γ. Η. Καλλέργη κ Σία. Απ` αυτήν την έκδοσι είναι που έγινε η φωτογράφησις για την σημερινή μας έκδοσι. Αποτελεί τιμή και χαρά για τον εκδοτικό μας οίκο ότι ο πρόλογος και το προσάρτημα στην παρούσα έκδοσι έγινε από τον πολλά υποσχόμενο νεαρό δημοσιογράφο, Κωνσταντίνο Ποταμιάνο, ήδη πολύ γνωστό για την ευαισθησία του στα εθνικά θέματα. (Απρίλιος 1992, από την παρουσίαση της έκδοσης)
Μικρά Ασία! Γη ηρώων, γη μαρτύρων, γη του Ελληνισμού, γη που κάθε λίθος της, κάθε πέτρα της, κάθε σημείο της, κάθε σπλάγχνο της αποδεικνύει την ελληνικότητά της, αποδεικνύει τα μεγαλεία της, αλλά και τας καταστροφάς που υπέστη από τας επιδρομάς των αλλοφύλων.
Ιωνία, Λυκία, Καρία, Πισιδία, Αιολίς, Μυσία, Βιθυνία, Φρυγία, Παμφυλία, Λυκαονία, Ισαυρία, Κιλικία, Παφλαγονία, Γαλλογραικία, Πόντος και Καππαδοκία παραμένουν ανεξίτηλα γραμμένα εις την μνήμην εκείνων που επιμένουν να θυμούνται, όχι τας χαμένας, αλλ` αλύτρωτους πατρίδας! Τον χώρον αυτόν η Ιστορία επροίκισε με στεφάνους νίκης και δόξης αλλά και με ποταμούς θρήνων και δακρύων. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι οι οποίοι ενεφανίσθησαν τον 10ον αιώνα εις τας παρυφάς της Μεσοποταμίας, αριθμούντες όχι περισσοτέρους των 50.000 πολεμιστών -ίσως και ολιγωτέρων- εισέβαλον εις την Μικράν Ασίαν, χωράν ακραιφνώς ελληνικήν, κατοικουμένην υπό 25.000.000 Ελλήνων, εις την πλειοψηφίαν των Χριστιανών Ορθοδόξων.
Η αντίστροφος μέτρησις ήρχισε όταν μετά την ήττα του Μαντζικέρτ (1071) οι Σελτζούκοι επεξετάθησαν και εγκατεστάθησαν μονίμως εις την Μικράν Ασίαν, όπου εις την περιοχήν της Λυκαονίας, εις το Ικόνιον, ίδρυσαν το Σουλτανάτον των Ρουμ.
Η πολιτική επικράτησις των Σελτζούκων οφείλεται εις το γεγονός ότι αυτοί εξεμεταλλεύθησαν την δυσαρέσκειαν του πληθυσμού της Μικράς Ασίας λόγω της δυσβαστάκτου φορολογίας που είχεν επιβληθή υπό της Κων/πόλεως καθώς και την ύπαρξιν των διαφόρων αιρετικών Ελλήνων, οι οποίοι ευρισκόμενοι εις αντίθεσιν με τους Ορθοδόξους Έλληνας, ηύρον την ευκαιρίαν να προσεταιρισθούν τους νέους κυρίους των, ασπαζόμενοι φαινομενικώς τον μουσουλμανισμόν. Αυτοί συγκροτούν τους λεγόμενους Μουσουλμανοφανείς, που επέζησαν μέχρι των ημερών μας, ως είναι οι Γιουρούκοι, οι Δερβίσαι, οι Κιζηλμπάσηδες, οι Σάννοι, οι Μεσοχαλδηνοί, οι Απελάται, οι Ίσαυροι και άλλαι μικρότεραι ομάδες. Εις το σημείον αυτόν, δια διευκρινιστικούς λόγους, πρέπει να επισημάνωμεν, ότι μουσουλμανοφανείς δεν ήσαν μόνο διάφοροι ομάδες αιρετικών υπό το κάλυμμα του Ισλάμ Ελλήνων, αλλά και μυριάδες Ελλήνων που επιφανειακώς ήσαν μεν Μουσουλμάνοι, κρυφίως δε Χριστιανοί Ορθόδοξοι έχοντες στενήν επικοινωνίαν με τους ομοφύλους των που διετήρησαν εις τα φανερά την Ορθόδοξον Χριστιανικήν Πίστιν. Ο αριθμός των κρυπτοχριστιανών ήτο τόσο μέγας, ώστε η αποκάλυψις μεγάλου αριθμού αυτών πέραν των 500.000 ανησύχησεν την τουρκικήν κυβέρνησιν, που τους κατεδίωξεν απηνώς, πράγμα όμως που προεκάλεσε την επέμβασιν των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, αι οποίαι εμερίμνησαν δια την προστασίαν των υπό των συνθηκών ειρήνης των Παρισίων του 1856 και του Βερολίνου του 1878 δια τεθεισών διατάξεων. Κρυπτοχριστιανοί εις τον Πόντον, ονομαστοί, ήσαν οι Κλωστοί ή Γυριστοί, κατοικούντες τα χωρία Κρώμνα, Σάντα, Ματζούκα και Σταυρί, που ευρίσκοντο εις την περιοχήν της αρχαίας Αργυρουπόλεως (Γκιομούς - Χανέ).
Αι καταστροφαί που οι Τούρκοι προεκάλεσαν εις τον Ελληνισμόν της Μικράς Ασίας είναι ανυπολόγιστοι. Ο πληθυσμός της Μικράς Ασίας, απολύτως ελληνικός, εδοκιμάσθη δεινώς από τους Σελτζούκους και τους μετ` αυτούς Οθωμανούς [...].
[Απόσπασμα από το κείμενο του προλόγου]