Το έργο αυτό αποτελεί ένα ιστοριογραφικό αφιέρωμα στην περιοχή του μέσου Αλιάκμονα, η οποία σήμερα μοιράζεται στους νομούς Κοζάνης και Γρεβενών της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Προτείνει έναν τρόπο ανάγνωσης μιας τοπικής ενότητας με στόχο να ερμηνεύσει την ανάπτυξη των κύριων νοτιοδυτικών μακεδονικών οικισμών της τουρκοκρατίας: Κοζάνη, Βελβεντό, Σιάτιστα, Γρεβενά σε σχέση με το μακεδονικό παρελθόν της περιοχής και αντίστοιχα με τις νέες συνθήκες ζωής, όπως διαμορφώνονται με την βαθμιαία τούρκικη κατάκτησή της, κυρίως μετά το 16ο αιώνα. Η μελέτη αυτή δεν στοχεύει στην εξαντλητική μονογραφική παρουσίαση των παραπάνω πόλεων, αλλά στη συνολική τους διαπραγμάτευση καθώς και στη διατύπωση ενός ερμηνευτικού σχήματος σύμφωνα με το οποίο δίπλα σε μεσαιωνικές οχυρωμένες θέσεις με στρατηγική σημασία, όπως τα Σέρβια και το Σισάνι, οργανώνονται κατά την τουρκοκρατία πόλεις με χριστιανικό πληθυσμό. Παράλληλα στην ίδια περιοχή και την ίδια περίοδο ιδρύεται το σημαντικότερο μοναστηριακό συγκρότημα, η μονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας. Η μονή εξετάζεται εδώ σε σχέση με την εξέλιξη του οικιστικού πλέγματος της περιοχής.
Η μεθοδολογική αυτή πρόταση αξιοποιεί μια πηγή εκκλησιαστικής προέλευσης, ως τεκμήριο για την ιστορία των οικισμών. Πρόκειται για την Παρρησία που αποτελεί το κύριο σώμα στον ακέφαλο κώδικα αρ. 201 της μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης. Να σημειωθεί ότι οι Παρρησίες και οι Προθέσεις αποτελούν ένα γνωστό αρχειακό υλικό που εντοπίζεται σε όλες τις μεγάλες ορθόδοξες μονές. Η πρώτη φιλολογική περιγραφή της συγκεκριμένης Παρρησίας μαζί με το σύνολο των χειρογράφων και κωδίκων της μονής έγινε από τον καθ. Λίνο Πολίτη και είναι ανέκδοτη. Η Παρρησία περιλαμβάνει μια κιονιδόν καταγραφή ονομάτων ιερωμένων και λαϊκών, ζωντανών τη στιγμή της εγγραφής τους, και λίγων «κεκοιμημένων». Όλοι είναι κάτοικοι οικισμών που εκτείνονται από τη Θεσσαλία έως την Ήπειρο και την Αλβανία, σε μια σχετικά μεγάλη γεωγραφική απόσταση από την ίδια τη μονή της Ζάβορδας. Ένας μεγάλος, λοιπόν, αριθμός βαπτιστικών ονομάτων καταχωρημένων κατά εκκλησιαστικές περιφέρειες και κατά οικισμούς καταγράφεται σε διαφορετικές χρονολογίες από τον 16ο αι. έως και τον 20ό αι. Το μοναδικό ενιαίο τεκμήριο στη χρονολογική αξιολόγηση των ονομάτων είναι η πρώτη ενιαία μεταγραφή τους το 1692, η οποία διαχωρίζει τα ονόματα της πρώτης περιόδου από εκείνα της δεύτερης. Το τέλος του 17ου αι. σηματοδοτεί μια περίοδο γενικότερων οικιστικών μεταβολών στην περιοχή, έτσι ώστε η δεύτερη περίοδος, η οποία σχηματικά ξεκινά στον 18ο αι., να συμπίπτει με την περίοδο ακμής των οικισμών της τουρκοκρατίας στη νοτιοδυτική Μακεδονία. [...]











[...]

[Απόσπασμα από το κείμενο της εισαγωγής της έκδοσης]